دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

سیر تحول و تکامل فقه سیاسی در ادوار تطور فقه سیاسی شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی ره

2 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم سیاسی

چکیده

پژوهش پیرامون تاریخ فقه سیاسی با رویکردهای متعددی امکان‌پذیر است. محور قرار دادن تحولات سیاسی و اجتماعی در تاریخ فقه سیاسی، رویکرد برگزیده این پژوهش است. براساس این رویکرد، تاریخ فقه سیاسی در یک سیر تکاملی به چهار دوره تکوین، تدوین، تثبیت و تحقق تقسیم گردیده است. در دوره تکوین شاهد مبانی فقهی «فقه النبی»، «فقه الخلافة» و «فقه الامامة» می‌باشیم. مهم‎ترین ویژگی دوره تدوین، اقدامات هویتی علمای شیعه در تدوین کتب و حفظ تراث تشیع بوده و کارویژه غالب فقه سیاسی در این دوره‌ «گزاره سیاسی» است. دوره تثبیت، دوره حضور فقه سیاسی شیعه از حاشیه به متن تحولات سیاسی می‌باشد. ورود جریان فقاهت، نفوذ اجتماعی آن و در نهایت تقابل این جریان با مدل سلطنت، کارویژه فقه سیاسی را از گزاره سیاسی به «تئوری سیاسی» تبدیل می‌نماید. فقه سیاسی در دوره چهارم، از ساحت تئوری خارج و به ساحت «نظام سیاسی» ورود می‌نماید. در این مدل فقیه از متن تحولات به رأس هرم قدرت سیاسی می‌نشیند.

کلیدواژه‌ها


1. آقا بزرگ تهرانی، محمدحسن‎بن‎علی‎اکبر، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج2، بیروت: بی نا، 1388ق.
2. الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم، ترجمه علی‌رضا ذکاوتی، تهران: امیر کبیر، 1359.
3. امام خمینی، سیدروح‎الله، صحیفه امام، ج10 و21، بی‎جا: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1378.
4. -----------------، کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى;، چ3، ‏1388.
5. ایزدهی، سیدسجاد، فقه سیاسی امام خمینی;، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی;، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1390.
6. پیام آیةالله خامنه‌ای به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، (http://farsi.khamenei.ir)، 1372.
7. بحرانی، یوسف‎بن‎احمد، لؤلؤة البحرین، با تعلیقات سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف اشرف: مطبعة النعمان، بی‎تا.
8. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج1و3، قم: پژِوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379.
9. حلی، جعفربن‎حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، مصحح و محقق عبدالحسین محمدعلی بقال، ج1، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ2، 1408ق.
10. حلی، حسن‎بن‎یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، ج2، محقق و مصنف گروه پژوهش دفتر انتشارات اسلامی، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، چ2، 1413ق.
11. سبحانى، جعفر، ادوار الفقه الامامی، ج1، قم: مؤسسه امام صادق7، 1424ق.
12. سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چ4، 1374.
13. ---------، در باب صفویان، مترجم رمضان علی روح الهی، تهران: نشر مرکز، 1380.
14. شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات علمی، چ3، 1371.
15. شهید ثانی، زین الدین‎بن‎علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج‌1، قم: کتاب‎فروشی داوری، 1410ق.
16. شیخ مفید، محمدبن‎محمدبن‎نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیة، تحقیق حسین درگاهى، قم: الموتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق.
17. طوسی، محمدبن‎حسن، الخلاف، محقق و مصحح: علی خراسانی و دیگران، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407ق.
18. طریحی، فخر الدین‎بن‎محمد، مجمع البحرین، تهران: نشر مرتضوی، چ3، 1375.
19. کاشف الغطاء، جعفربن‎خضر مالکی، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، بی‎تا.
20. کدیور، محسن، حکومت ولایی، تهران: نشر نی، چ5، 1387.
21. کرکی، علی‎بن‎حسین عاملی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج1، قم: مؤسسه آل البیت:، چ2، 1414ق.
22. ------------------، نفحات اللاهوت فی لعن الجبت و الطاغوت، مصحح محمد هادی امینی، تهران: نینوا، بی‌تا.
23. ------------------، رسائل المحقق الکرکی، مصحح: شیخ محمد حسون، قم: کتابخانه آیةالله مرعشی، 1409ق.
24. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقه، تهران: سمت، 1421ق.
25. لک زایی، نجف، چالش سیاست دینی و نظم سلطانی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چ2، 1386.
26. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، محقق و مصحح: جمعی از محققان، ج36 و 39، بیروت: چ2، 1403.
27. مدنی، سیدجلال‎الدین، تاریخ سیاسى معاصر ایران، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ2، 1361.
28. مزینانی، محمدصادق، اندیشه‌های سیاسی محقق نراقی، قم: دبیر خانه مجلس خبرگان رهبری، 1381.
29. مطهری، مرتضی، ده گفتار، قم: انتشارات صدرا، بی‎تا.
30. موسوی (شریف مرتضى)، علی‎بن‎حسین، ‏الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1415ق‏.
31. مینورسکی، ولادیمیر، سازمان اداری حکومت صفوی، با تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرة الملوک، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انجمن کتاب، 1334.
32. نایینی، محمدحسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح سیدجواد ورعی، قم: بوستان کتاب، 1382.
33. نجفی، موسی و حقانی، موسی، تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1381.
34. نراقی، مولی احمدبن‎محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام‌، قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1417ق.
35. هدایت، رضاقلی‌خان، تاریخ روضة الصفا، ج9، قم: حکمت، 1339.
36. هیدجی، محمدعلی، رسالة دخانیة، تصحیح علی‎اکبر ولایتی، تهران: وزارت امور خارجه، 1381.