دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

بررسی فقهی اختیار حاکم اسلامی در اجرای احکام متزاحم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدرس جامعة المصطفی العالمیه

2 عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه

3 قم، مجتمع آموزشعالی فقه

چکیده

با توجه به اهمیت حفظ نظام و صیانت از جامعه، حاکم اسلامی در هر زمانی که مصلحت بداند می تواند مقررات خاصی را وضع و دستورات ویژه ای را با عنوان احکام حکومتی صادر کند. توجه به ماهیت حکم حکومتی نشان می دهد که این حکم، نه تنها از سنخ هیچ یک از احکام اولیه و ثانویه نیست، بلکه در صورت تزاحم، این احکام موجب تعطیلی موقت آن ها نیز می‎شود. بدین معنا که گاهی در مقام اجرا، میان احکام‏ ـ اعم از دو حکم اولی و دو حکم ثانوی ـ «تزاحم» واقع می شود. در این صورت، حاکم اسلامی با درنظرگرفتن مصلحت نظام و توجه به قاعده «تقدیم اهم بر مهم» می تواند احد الحکمین را که مهم تر است، بر گزیند و اجرا کند و حکم مزاحم را موقتاً تعطیل نماید، پس از رفع تزاحم، حکم اولیه به جای خود باز می گردد. در این مقاله بر مبنای پژوهش نظری و بنیادی و به روش تحلیل محتوا به این مسأله پرداخته ایم. با تحلیل یافته ها و بررسی مصادیق به این نتیجه رسیدیم که حاکم اسلامی این اختیار را دارد تا در هنگام تزاحم احکام، با توجه به صلاح دید و مقتضیات، احد حکمین متزاحمین را بر دیگری ترجیح دهد.

کلیدواژه‌ها


1.    آملی، محمدتقی، مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى، ج8و12، تهران: بی‌نا، 1384.
2.    ابن ادریس حلی، محمد بن منصور بن احمد، السرائر، ج2، قم: مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1411ق.
3.    ابن فهد حلّى، احمد، المهذب البارع فى شرح المختصر النافع، ج2و5، قم: مؤسسة النشر الاسلامى، 1413ق.
4.    امام خمینی، سیدروح‌الله، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید (الرسائل للامام الخمینی)، ج2، نرم افزار نور، (جامع فقه اهل بیت:)، بی‌تا.
5.    امام خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه نور، ج20، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،  1371.
6.    امام خمینی، سیدروح‌الله، کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1421ق.
7.    امام خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیلة، ترجمه علی اسلامی، ج1، 2و4، تهران: انتشارات اسلامی، چ23، 1386. 
8.    انصاری، مرتضی، رسائل فقهیة، قم: مجمع الفکرالاسلامی، 1414ق.
9.    بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج14و21، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1413ق.
10.    تبریزی، جواد، ارشاد الطالب، ج2، قم: دار الصدیقة الشهیدة، 1431ق.
11.    جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه؛ ولایت فقاهت و عدالت، قم: مرکز نشر اسراء، چ4، 1383.
12.    حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، ج11، بیروت: دارالاحیاءالتراث العربی، چ5، 1403ق.
13.    حسینی عاملى، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، ج‌6و‌17، قم: مؤسسة النشر الاسلامى، چ3، 1391.
14.    حسینى طهرانی، سیدمحمدحسین، ولایت فقیه در حکومت اسلام، ج‌2، تهران: نشر علامه طباطبایی، 1390.
15.    حلی، حسین، بحوث فقهیة، نرم افزار نور (جامع فقه اهل بیت:)، بی‌تا.
16.    خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتائات، ج1، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1388.
17.    خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، ج1و6، قم: وجدانی، 1371.
18.    سبزواری، محمدباقر، ذخیرة المعاد فی شرح الارشا، ج3، قم: 1423ق(الف).
19.    سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، قم: موسسة نشر اسلامی، 1423ق(ب).
20.    سبزوارى، سیدعبدالاعلى، مهذب الاحکام فى بیان الحلال و الحرام، ج10، نجف اشرف: مطبعة الاداب، 1407ق.
21.    شهید اول، محمد بن جمال‌الدین، القواعد و الفوائد، ج1، قم: انتشارات مفید، 1417ق.
22.    شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، ج‌1، ‌5 و‌12، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق.
23.    شهید صدر، سیدمحمدباقر، الفتاوی الواضحة وفقاً لمذهب أهل البیت:، ج1، بیروت: دار التعارف، 1403ق.
24.    شهید صدر، سیدمحمدباقر، بحوث‏ فی ‏علم‏الأصول، ج7، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1411ق. 
25.    شیخ بهایی، محمد بن حسن، جامع عباسی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1429ق.
26.    شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، علل الشرائع، ج1، قم: مکتبة الداوری، بی‌تا. 
27.    شیخ الشریعة اصفهانى، فتح اللّه بن محمدجواد نمازى، نخبة الأزهار فی أحکام الخیار، قم: نشر دارالقرآن الکریم، 1405ق.
28.    طباطبایی، سیدمحمدحسین، بررسى‏هاى اسلامى، به کوشش سیدهادى خسروشاهى، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1387.
29.    طباطبائی یزدی، سیّدمحمّدکاظم، العروة الوثقی، ج4، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419ق.
30.    طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، النهایة فی مجرد الفقه والفتاوی، بیروت: دارالکتاب العربی، چ2، 1400ق. 
31.    علامه حلی، یوسف بن مطهر، تحریرالاحکام، ج1، قم: مؤسسه امام صادق7، 1420ق. 
32.    علامه حلی، یوسف بن مطهر، تذکرة الفقهاء، ج1، تهران: مکتبة المرتضویة لاحیاء آثار الجعفریة، بی‌تا.
33.    علامه حلی، یوسف بن مطهر، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ‏ج2، مشهد مقدس: انتشارات استان قدس رضوی7، 1412ق
34.    فاضل آبى، زین‌الدین، کشف الرموز فى شرح المختصر النافع، ج1و2، قم: مؤسسة النشر الاسلامى، چ3، 1417ق. 
35.    فاضل هندی، محمد بن حسن بن محمد اصفهانی، کشف اللثام شرح عمدة الاحکام، ج2 و5 قم: کتابخانه آیةالله مرعشی;، 1405ق.
36.    فیومی، احمد بن محمد مقرى، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج‌2، قم: دارالعلم، 1414ق.
37.    کاشفالغطا، شیخ‌جعفر، کشفالغطا عن مبهمات الشریعة الغراء، ج1و2، اصفهان: انتشارات مهدوی، بی‌تا.
38.    کاشف الغطاء، شیخ‌حسن، أنوار الفقاهة، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء العامة، 1422ق.
39.    کلانترى، على‌اکبر، حکم ثانوى در تشریع اسلامى، قم: انتشارات ‏دفتر تبلیغات، 1378.
40.    کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، ج2، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چ3، 1389ق.
41.    مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ج96، بیروت: مؤسسة الوفاء، الطبعة الثانیة المصححة، 1403ق.
42.    محقق کرکی، علی بن حسین بن عبدالعالی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج‌6، قم: مؤسسه آل البیت:، چ2، 1414ق.
43.    مظاهری، حسین، فقه الولایة و الحکومة الاسلامیة، قرره و حققه: مجید هادی‌زاده، ج2، قم: مؤسسة الزهراء3، الثقافیة الدراسیة، 1386.
44.    مغنیه، محمّدجواد، الفقه الامام جعفر الصادق7، ج4و11، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1411ق.
45.    مفید، ابوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان، المقنعة، مؤسسه آل البیت:، 1412ق.
46.    مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ج5و‌10، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1403ق.
47.    مکارم شیرازى، ناصر، انوار الفقاهة، ج1، قم: مدرسه امام ‏امیرالمؤمنین7، چ2، 1413ق. 
48.    منظور الاجداد، سیدمحمدحسین، اسناد مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی و حائری، تهران: پردیس دانش، 1394.
49.    موسوى خلخالى، سیدمحمدمهدى، حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
50.    مهرپور، حسن، دیدگاه‌های جدید در مسائل حقوقی، تهران: اطلاعات، چ3، 1388.
51.    میرزای قمی، ابوالقاسم، جامع الشتات فی اجوبة الاستفتائات، ج1، بیجا: انتشارات کیهان، 1371.
52.    میرزای قمی، ابوالقاسم، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، ج5، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1375.
53.    نائینى، میرزاحسین، تنبیه الأمة و تنزیه الملة، با مقدمه و پاورقی‌هاى سیدمحمد طالقانى، تهران: شرکت سهامى انتشار، 1359.
54.    نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی، ج16، 20، 21، 22، 27، 38و40، بیروت: دار احیا التراث العربی، 1404ق.
55.    نراقی، احمد بن محمد مهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، ج13، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم، 1417ق.
56.    ورعى، سیدجواد، «ولایت در اندیشه فقهى ـ سیاسى نائینى»، فصلنامه علمى ـ پژوهشى حکومت اسلامى، ش‏24، تابستان1381.