دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

«فقه نظام» در سنجه رد و امکان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری فقه و حقوق دانشگاه تهران

چکیده

«فقه نظام» به معنای کشف نظریات کلان اسلام در موضوعات اجتماعی است که در امکان و رد آن اشکالاتی مطرح است؛ هرچند این اشکالات عمدتاً ریشه در نوع روی‎کرد به فقه و شریعت اسلامی دارد. این مقاله در صدد استحکام پایه‌های نظری فقه اسلامی، با بررسی و طبقه‌بندی اشکالات مطرح‌شده در این خصوص به روش مروری تحلیلی ارزیابی نموده و می‌کوشد به اشکالات وارد بر اصل وجود «فقه نظام» پاسخ دهد، تا حد امکان برداشت‌های نادرست را بر طرف سازد.
عمده اشکالات بر رد فقه نظام مربوط به عدم وجود آن در اصل شریعت یا در عدم امکان دست‎یابی به آن است. این مقاله ضمن احصای ادله، به پاسخ‌گویی اشکالات و اثبات امکان فقه نظام مبادرت می‌ورزد، نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که اختلاف دیدگاه‌ها در تعریف این عرصه فقهی منبعث از جدیدبودن و ورود ذهنیت‌های مختلف به این بحث است، لکن این مسأله با لحاظ ارتباط و انسجام میان احکام و اعتبار مسائل کلان توسط شارع و ... امکان‌پذیر می‌نماید.    

کلیدواژه‌ها


1.    قرآن کریم.
2.    نهج‌البلاغه.
3.    آشتیانى، محمدحسن، کتاب القضاء، قم: انتشارات زهیر، 1425ق.
4.    ابن‌ حزم، علی بن احمد، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت: دارالفکر، 1417ق.
5.    ابن ‌مشهدى، محمد، المزار الکبیر، قم: دفتر انتشارات اسلامى حوزه علمیه قم، 1419ق.
6.    ارسطا، محمدجواد، «فقه نظام‎ساز ـ بحثی در باب ظرفیت‌های فقه سیاسی برای نظام‎سازی»، سوره اندیشه، ش۵۳-52، 1390.
7.    اعرافی، علیرضا، «تأثیرات فقه بر نظام تربیت»، راهبرد فرهنگ، ش36، 1395.
8.    امام خمینی، سیدروح‏الله، الرسائل، ج2، قم: نشر اسماعیلیان، 1410ق.
9.    امام خمینی، سیدروح‏الله، صحیفه نور، ‏ج2، 5و21، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، ‏چ5، 1389.
10.    حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج1، قم: نشر آل البیت: لإحیاء التراث، 1414ق.
11.    خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات در دیدار جمعی از روحانیون، 13/2/1376: Khamenei.ir.
12.    خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی، 13/9/1374: Khamenei.ir.
13.    خامنه‌ای، سیدعلی، درس خارج فقه، 31/6/1370: Khamenei.ir.
14.    خسروپناه، عبدالحسین، پاسخ به اشکال آیة‌الله فاضل لنکرانی، 18/9/1397: ijtihadnet.ir.
15.    خویى، سیدابوالقاسم، محاضرات فى أصول الفقه، تقریرات محمد اسحاق فیاض‏، ج1و4، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1422ق.
16.    خویى، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهة‌، تقریر محمدعلى توحیدى‌، ج7، بی‌جا: بی‎تا.
17.    خویی، سیدابوالقاسم، فقه الشیعة (کتاب الطهارة)، قم: مؤسسه آفاق، 1418ق(الف).
18.    خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، ج20، قم: مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی، 1418ق(ب).
19.    رجبی، مجید، فقه؛ دانشی بر پایه حجیت و در مسیر سعادت دنیوی و اخروی، 27/1/1399: mehrnews.com.
20.    سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول (تقریرات درس امام خمینی)، ج2، قم: موسسة اسماعیلیان، بی‌تا.
21.    سروش، عبدالکریم، مدارا و مدیریت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1378.
22.    سعدی، حسینعلی، «حجیت در اجتهاد نظام‎ساز، با تأکید بر آرای آیة‌الله سید محمدباقر صدر»، راهبرد فرهنگ، ش36، 1395.
23.    شهید اول، محمد، القواعد والفوائد، ج2، قم: کتابفروشى مفید، 1400ق.
24.    شهید صدر، محمدباقر، اقتصادنا، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.
25.    شهید صدر، محمدباقر، المعالم الجدیدة للاصول، ج2، قم: پژوهشگاه علمی ـ تخصصی شهید صدر، 1398.
26.    شهید صدر، محمدباقر، فلسفتنا، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چ12، 1402ق.
27.    شیخ انصاری، مرتضی، دراسات فی المکاسب المحرمة، ج3، قم: نشر تفکر، 1415ق.
28.    شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، تحقیق تراث شیخ اعظم، ج1، قم: مجمع الفکر اسلامی، 1419ق.
29.    شیخ مفید، محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج2، قم: نشر کنگره شیخ مفید، 1413ق.
30.    صادقی رشاد، علی‌اکبر، اداره جامعه با احکام بی‌نظام ممکن نیست، 13/9/1397: rashad.ir.
31.    طوسى، محمد، اختیار معرفة الرجال‌ (رجال الکشی)، ج1، مشهد مقدس: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1490ق.
32.    عابدی، احمد، «مصلحتی در فقه»، فصلنامه نقد و نظر، ش12، پاییز1376.
33.    عبداللهی، یحیی، «فقه نظامات (پاسخ به اشکالات آیة‌الله فاضل لنکرانی)»، نظام ولایی، سال دوم، ش2، بهار و تابستان 1399.
34.    علم‌الهدی، سید صادق، فقه فعلی، نه حکومتی است و نه تمدنی! 12/7/1396: ijtihadnet.ir.
35.    علی‌اکبری بابوکانی، احسان، طباطبایی، محمدصادق و آهنگری، احسان، «بازپژوهی امکان و حجیت نظام‎سازی در فقه با تأکید بر نگرش شهید صدر»، فقه و اصول، سال چهل و هشتم، ش ۱۰۷، 1395.
36.    علیدوست، ابوالقاسم، «فقه حکومتی، موضوع‎شناسی، نظام‎سازی و راهبردهای نهادینه‌سازی آن»، فصلنامه گفتمان فقه حکومتی، سال اول، ش1، بهار و تابستان، 1395.
37.    علیدوست، ابوالقاسم، «فقه و عقل»، قبسات، ش16-15، 1379.
38.    علیدوست، ابوالقاسم، «فقه و مقاصد شریعت»، فصلنامه فقه اهل‌ بیت:، ش41، 1384.
39.    غزالی، ابو حامد محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، مصر: المطبعة المحمودیة للتجاریة، بی‌تا.
40.    غفوری‌الحسنی، خالد، «فقه النظریة، لدى الشهید الصدر»، فصلنامه فقه اهل البیت:، ش20، 1379.
41.    فاضل لنکرانی، محمدجواد، نقد «فقه نظامات» در سه جلسه: 1. دومین همایش دیدگاه‌های حقوقی آیة‌الله موسوی اردبیلی، 8/9/1397. 2. درس خارج، 13/9/1397 و 3. جلسه پرسش و پاسخ، 1/10/1397:  fazellankarani.com.
42.    فراست‌خواه، مقصود، سرآغاز نواندیشی معاصر(دینی و غیر دینی)، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1373.
43.    کدخدایی، محمدرضا، «استلزامات روشی نظام‎سازی با تکیه بر اندیشه شهید صدر»، فصلنامه فقه اهل بیت:، ش۹۲، 1396.
44.    کعبی، عباس و فتاحی ‌زفرقندی، علی، «سیاست‌های کلی نظام؛ راه‌کار ارتقای نظام قانون‎گذاری در نظام جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، ش15، 1395.
45.    کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
46.    مبلغی، احمد، کلیاتی در تنقیح موضوع فقه نظام: تئوری‌های سه‌گانه نظام‌وارگی فقه، 11/12/1397: vasael.ir.
47.    مجلسی‌، محمد باقر، بحار الانوار، ج2، 6، 98و99، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.
48.    محقق حلّى، نجم‌الدین، الاجتهاد والتقلید (معارج الأصول)، قم: آل‌البیت:، 1403ق.
49.    مشکانی ‌سبزواری، عباسعلی، «اجتهاد حکومتی، نظام‎سازی دینی و تمدن‌سازی اسلامی»، اندیشه تمدنی اسلام، ش2، 1395.
50.    مطهری، مرتضی، پانزده گفتار، تهران: نشر صدرا، 1380.
51.    مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ج1، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چ4، 1370.
52.    ملک‌زاده، محمدحسین، روح واحد بر احکام فقهی حاکم است، 16/10/1397:  meftaah.com.
53.    میرباقری، سیدمحمدمهدی و عبداللهی، یحیی و نوروزی، حسن، «فقه حکومتی از منظر شهید صدر»؛ با مروری بر ویژگی‌های «فقه نظامات»، راهبرد فرهنگ، ش36، 1395.
54.    نائینى، محمدحسین، أجود التقریرات (قاعدة الید، الفراغ، التجاوز و الصحة)، مقرر: ابوالقاسم خویی، ج2، قم: نشر مصطفوی، چ2، 1410ق.
55.    نائینى، محمدحسین، فرائد الاصول، تقریرات کاظمی خراسانی، ج3، قم: جامعه مدرسین، 1376.
56.    نبوی، سیدعباس، «فقه، زمان و نظام‎سازی»، کیهان اندیشه، ش۶۷، 1375.
57.    نجفی، محمّدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج2، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.
وکیع، محمد، اخبار القضاء، ج2، بیروت: عالم الکتب، 1422ق.