دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

بررسی فقهی قاعده عدالت اجتماعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه قم

چکیده

فقیه برای استنباط احکام شرعی خصوصاً در این عصر که با پیچیدگی‌ها و مسائل مستحدثه خاصی روبرو است، نیازمند یکسری قواعدی است تا در استنباط، از آنها کمک گرفته و آنها را به‌عنوان معیار و میزان صحت و سقم فتاوای خود قرار دهد. یکی از آن قواعد، قاعده عدالت اجتماعی می‌باشد. عدالت اجتماعی مهـمتـرین شـاخص ارتقای حیات بشری بوده و برقراری آن یکی از هدف‌های مهم اسلام است. عدالت در نصوص قرآن کریم و روایت‎های فراوان به‌عنوان هدف و مقصد دین و انبیا معرفی شده است. ما در این نوشتار به بررسـی مفهـوم و ماهیـت عـدالت اجتماعی به‌عنوان یک قاعده فقهی که فقیه در استنباط حکم شرعی بی نیاز از آن نیست، خواهیم پرداخت. بیان خواهد شد که فقیه؛ هم بصورت حکم اولی می‌تواند از این قاعده برای اثبات یا نفی حکمی استفاده کند و هم به‌عنوان معیار و میزان برای سنجش صحت و سقم استنباط‌های خود که در این صورت بر ادله دیگر حاکم خواهد بود. برای اثبات این قاعده به دلایلی از جمله کتاب، سنت، اجماع و عقل استناد خواهیم کرد و نمونه‎هایی از کاربرد این قاعده در استنباط احکام را در دو محور (مصدر استنباط احکام و معیار سنجش استنباط) ذکر خواهیم کرد.
واژگان کلیدی

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، ترجمه محمد علی (قمی) انصاری، ج1و2، تهران: مؤسسه انتشاراتی امام عصر(عج)، 1381.
4. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج11، بیروت: دار صادر، 1376.
5. احمدی، محمد امین، «انتظار از دین از دیدگاه شهید مرتضى مطهرى»، فصلنامه نقد و نظر، ش35و36، 1383.
6. اسلامی، رضا، اصول فقه حکومتی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۷.
7. اصغری، سیدمحمد، «عدالت به مثابه قاعده فقهی و حقوقی»، فصلنامه حقوق، دوره 39، ش1، 1388.
8. امام خمینی، سیدروح الله، تحریرالوسیله، ج1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1379.
9. امام خمینی، سیدروح الله، کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، بی‎تا.
10. انصاری، مرتضی، المکاسب، ج3، بیروت: مؤسسة النعمان للطباعة و النشر و التوزیع، 1410ق/1990م.
11. بهشتی، محمد حسینی، بررسی تحلیلی از جهاد، عدالت، لیبرالیسم، امامت، تهران: نشر حزب جمهوری اسلامی، 1361.
12. جعفری، محمد تقی، کار و ثروت در اسلام، تهران: انتشارات پیام آزادی، 1387.
13. جوادی آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم: اسراء، 1377.
14. حیدری، مرتضی، «مبانی مالکیت معنوی در فقه شیعه»، فصلنامه مطالعات اسلامی، ش73، 1384.
15. خامنه‌ای، سیدعلی، سخنرانی در آغاز درس خارج فقه، 31/6/1379.
16. خرازی، سیدمحسن، بدایة المعارف الإسلامیة، ج1، قم: انتشارات اسلامی، 1418ق.
17. خویی، ابوالقاسم، کتاب الخمس، ج1، قم: مؤسسه احیاء آثار امام خوئی، 1371.
18. درخشان، مسعود، «درآمدی بر مفهوم نظام‎های اقتصادی»، فصلنامه سوره اندیشه، ش46و47، 1389.
19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالعلم، دار الشامیة، 1412ق.
20. شبان نیا، قاسم، «رابطه عدالت و پیشرفت در دولت دینی»، مجله معرفت سیاسی، سال دوم، ش1، 1389.
21. شهید اول، محمد بن جمال الدین، اللمعة الدمشقیة، ج1، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1950م.
22. شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، ج1، قم: مکتبة المفید، 1952م.
23. صادق زاده، سید محمود، «درآمدی برتطبیق قاعده عدالت»، فصلنامه مطالعات اسلامی فقه و اصول، ش98، 1393.
24. صدر، السید محمد باقر الصدر، اقتصادنا، ترجمه سیدمهدی برهانی، قم: پژوهشگاه علمی ـ تخصصی شهید صدر، 1393.
25. صدر، سید محمد باقر، الاسلام یقود الحیاة، ج3و5، قم: دارالصدر، 1429ق.
26. صدر، سید محمد باقر، قاعده لاضرر ولاضرار، قم: ثقلین، 1420ق.
27. طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج3، 9، 12و24، تهران: دفتر انتشارات اسلامی، چ5، 1417ق.
28. طرﯾﺤﯽ، ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ، ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﺳـﯿﺪ اﺣﻤـﺪ ﺣﺴـﯿﻨﯽ، قم: ﻣﮑﺘـﺐ اﻟﻨﺸـﺮ اﻟﺜﻘـﺎفة اﻹﺳﻼمیة، چ2، 1408ق.
29. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج7، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چ4، 1407ق.
30. عابدینی، احمد، «مروری برمعیارهاى جداسازى احکام ثابت از متغیّر»، فصلنامه مطالعات اقتصاد اسلامی، ش33و34، 1389.
31. علی اکبریان، حسنعلی، قاعده عدالت در فقه امامیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی،1386.
32. عیوضلو، حسین، «مروری بر معیارهای عدالت اجتماعی و اقتصادی در تطبیق با چارچوب شریعت اسلام»، دوفصلنامه علمی ـ تخصصی مطالعات اقتصاد اسلامی، سال دوم، ش2، بهار و تابستان1389.
33. عیوضلو، حسین، شاخص‎های عدالت اقتصادی، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1386.
34. غلامی، الهام، «تاملی بر عدالت اقتصادی در نظام فقهی اسلام»، مجله اقتصادی، ش5و6، 1395.
35. فارابی، اندیشه‌های اهل مدینه فاضله، ترجمه سـیدجعفر سـجادی، تهران: کتابخانه طهوری، چ2، 1361.
36. فراهانی فرد، سعید، «عدالت بین نسلی در بهره‌برداری از منابع طبیعی»، فصلنامه اقتصاد اسلامی، ش25، سال1386.
37. فراهیدی، خلیل، کتاب العین،ترجمه مهدی مخزومی و ابراعیم سامرایی، قم: مؤسسه دارالحجرة، چ2، 1425ق.
38. معین، محمد، فرهنگ معین، ج2، تهران: امیرکبیر، 1362.
39. فیاض، احمد اسحاق، محاضرات فی اصول الفقه (تقریرات درس آیةالله سیدابوالقاسم خویی)، قم: انصاریان، 1417ق.
40. مجلسی، محمد باقر، ج96، بحارالأنوار، چ2، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1403ق.
41. مراغی، مصطفی، «مقارنة بین العداله التشریعیة فی القوانین الوضعیة و الرأی فی التشریع الاسلامی»، مجلة الازهر، ش15و16، 1374.
42. مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، مأخذشناسی قواعد فقهی، ج1، قم: نشر دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.
43. مطهری، مرتضی، بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی، تهران: حکمت، 1403ق.
44. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران: صدرا، 1374.
45. مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار، تهران: انتشارات صدرا، چ10، 1378.
46. مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران: انتشارات صدرا، چ35، 1389.
47. مطهری، مرتضی، نظام حقوقی زن در اسلام، تهران: صدرا، 1381.
48. مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج2، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1384.
49. مهریزی، مهدی، «عدالت به مثابه قاعده فقهی»، مجله نقد و نظر، ش10و11، 1376.
50. مؤمنی، عابدین، «اصل عدالت در فقه مذاهب اسلامی»، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، ش39، سال1394.
51. نبوی، سید عباس، «جایگاه مبانی و راهبردهای عدالت اجتماعی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیة‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی)، 1390.
52. نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج23، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1417ق.
53. ﻧﻮری، ﺣﺴﯿﻦ، ﻣﺴﺘﺪرک اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ و ﻣﺴـﺘﻨﺒﻂ اﻟﻤﺴـﺎﺋﻞ، ج11، قم: مؤسسه آل البیت:، ﻹﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث، چ2، 1408ق.