دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

تحول زکات در قرآن از واجبی فردی به واجبی حکومتی بر اساس ترتیب نزول سور قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته حوزه علمیه و عضو هیأت علمی دانشگاه مفید

چکیده

زکات یکی از واجبات مالی است که علاوه بر اسلام، در ادیان دیگر نیز بدان امر شده است. هدف از این واجب مالی طهارت روح، پاکی مال و برکت در آن، پر کردن خلات اقتصادی جامعه می باشد. در آیات فراوان مکی و مدنی به این تکلیف مالی امر شد، لکن مثل بسیاری از تکالیف، ترتیب نزول آیات قرآن در نوع حکم و موضوع و مصارف آن اثرگذار بود و لذا هدف این مقاله بررسی تحول حکم و موضوع و مصارف زکات با روش تحلیل محتوا است. یافته‌های این مطالعه نشان می دهد که زکات در مکه بر مسلمانان واجب شده بود و موضوع آن منحصر در موارد 9 گانه فقهی نبود، بلکه مبنای آن برآوردن نیاز نیازمندان بود؛ چرا که در آن زمان عمده مسلمانان از فقرا و بردگان و نیازمندان بودند. ضمن این که این واجب مالی منحصر به زکات نبود، بلکه خداوند در قرآن به مواردی مثل انفاق، قرض-الحسنه، اطعام یتیم و فقیر، حق المعلوم، حق الحصاد و ماعون نیز امر فرمود. به همین دلیل، در سور ابتدایی کم تر کلمه (زکات) استفاده شده و برای این واجب مالی، کلمات مشابه بکار رفته است، ولی با گذر زمان و افزایش مسلمانان و تعمیق پیوندهای اجتماعی، تعداد آیاتی که در آن به طور معین به (زکات) امر شده افزایش می یابد. زکات در ابتدا و در کنار دیگر تکالیف مالی به صورت عام واجب بود و مصارف آن به اختیار مؤدیان آن بود، ولی در مدینه و با صلاح دید پیامبر موارد تعلق آن کاهش یافت و برای وجوب و ادا و مصارف آن شرایطی مقرر گردید.    

کلیدواژه‌ها


1.    قرآن کریم.
2.    ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، ج3، دمشق: دار الفکر، 1979م.
3.    ابن منظور، محمد بن مکرم بن علی، لسان العرب، ج14، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق.
4.    ایازی، سیدمحمدعلی، کاوشی در جمع قرآن، رشت: انتشارات کتاب مبین، 1378.
5.    بهجت‌پور، عبدالکریم، تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول)، مبانی، اصول، قواعد و فوائد، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندشه اسلامی، 1392.
6.    الجوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة و صحاح العربیة، ج6، بیروت: دارالعلم للملایین، 1407ق.
7.    الحر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، ج6، تهران: المکتبة الاسلامیة، الطبعة السادسة، 1403ق.
8.    الحلی، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن الحسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت: دار الزهراء، 1983م.
9.    دروزه، محمد عزّه، التفسیر الحدیث (السور مرتبّه حسب النزول)، ج1، بیروت: دار احیاء الکتب العربیة، 1381ق.
10.    الراغب الاصفهانی، حسین بن محمد بن مفضل، المفردات فی غریب القرآن، تهران: دفتر نشر الکتاب، 1404ق.
11.    الطباطبائی الیزدی، السیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج4، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة، الطبعة الثالثة، 1363.
12.    الطباطبائی، السیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج1، 2، 9، 15 و19، قم: مؤسسة الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1378.
13.    الطبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج9، بیروت: دارالعرفة، 1408ق.
14.    الطریحی، الشیخ فخرالدین، مجمع البحرین، بیروت: دار مکتبة الهلال، 1985م.
15.    فرشچیان، رضا، «نقدی بر تفسیر، به ترتیب نزول»، پژوهش دینی، ش19، پاییز و زمستان 1388.
16.    الکلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج3، تهران: تصحیح علی‏اکبر غفاری و محمد آخوندی، دارالکتب الاسلامیة، 1388ق.
17.    المعلوف، لوئیس، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت: دار المشرق، الطبعة السابعة و الثلاثون، 1998م.
18.    معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج1، قم: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1388.
19.    مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج2، 6، 7و8، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1387.
20.    منتظری، حسینعلی، کتاب الزکاة، ج1، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، 1408ق.
21.    مهدوی راد، محمدعلی، آفاق تفسیر، تهران: هستی نما، 1382.
22.    الموسوی الخوئی، السید ابوالقاسم، مستند العروة الوثقی، ج9، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1364.
23.    النجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج15، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة السابعة،  1982م.