دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

بازپژوهی مفهوم «امور حسبیه» و متصدی آن در نگره‌ فقه امامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته حوزه علمیه و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

واژگانی مانند «حسبه» و «امور حسبیه» به عنوان شأنی از شؤون فقیه، در متون فقهی فراوان به کار رفته است. با این حال، در بسیاری از این متون، اولاً معنای یک‎دست و روشنی دیده نمی‌شود و ثانیاً در تصدی آن نیز فقیهان هم نظر نیستند. امروزه با بسط ید فقیهان، پاسخ به دو سؤال ذیل، ضرورتی مضاعف دارد: یک. «امر حسبی» در متون فقهی به چه معناست؟ دو. تصدی آن با چه کسی است؟
نویسنده در پژوهشی توصیفی ـ تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که «امر حسبی» در دو معنای فقهی، مصطلح شده است و اصطلاح دوم، شأنی از شؤون فقیه است و آن هر عمل نیکی است که دارای مؤلّفه‌های ذیل باشد: 1. حرمت اولیة تصرّف دیگران در آن ها. 2. ضرورت تصرّف در آن ها و 3.  احتمال دخالت اجازه حاکم شرعی در چنین تصرّفی.
در بحث تصدی «امور حسبیه» در مجموع از کلمات فقیهان، چهار نظریه قابل استفاده است که به نظر می‌رسد باید بین مواردی که نصی بر تصدی آن ها وارد شده؛ مانند ولایت بر اموال یتیم و لقطه و مجهول المالک و سایر موارد، تفصیل داد. در موارد منصوص، مؤمن ثقه و در سایر موارد، حاکم شرع، عهده‌دار آن هاست.    

کلیدواژه‌ها


1.    قرآن کریم.
2.    ابن انس، مالک، المدونة الکبری، ج5، مصر: السعادة، بی‌تا.
3.    ابن انس، مالک، الموطأ، تحقیق: محمد عبدالباقی، ج1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
4.    ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج4، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ2، 1413ق. 
5.    ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ4، بی‌تا.
6.    ابن فارس، احمد، معجم مقائیس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، ج2، بیروت: انتشارات ذوالحیل، بی‌تا.
7.    ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج1، بیروت: دارالفکر، چ3، 1414ق.
8.    ابویعلی، محمد بن حسین، الاحکام السلطانیة، تحقیق: محمد حامد الفقی، بی-جا: دفتر تبلیغات اسلامی، 1406ق.
9.    اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق: اشتهاردی و عراقى و یزدی، ج8، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1403ق.
10.    امام خمینی، سیدروح‌الله، کتاب البیع، ج2، قم: مؤسسة اسماعیلیان، چ4، 1410ق. 
11.    انصاری، مرتضی، الوصایا والمواریث، قم: لجنة التحقیق تراث الشیخ الاعظم، 1415ق.
12.    انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، ج3، قم: لجنة التحقیق تراث الشیخ الاعظم، چ3، 1420ق.
13.    انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، قم: لجنة التحقیق تراث الشیخ الاعظم، 1415ق.
14.    بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، تحقیق: محمدتقى ایروانی، ج10، 18، 20و22، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
15.    بروجردی، سیدحسین، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، مقرر: حسین‌علی منتظری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ2، 1362.
16.    جزائری، سیّدعبدالله، التحفة السنیّة فی شرح نخبة المحسنیة، (مخطوط)، بی‌جا: بی‌تا، بی‌تا.
17.    جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، قم: انصاریان، 1370.
18.    جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق: احمد بن عبد الغفور عطار، ج1، بیروت: دارالعلم للملایین، چ4، 1407ق.
19.    حکیم، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، ج14، قم: کتابخانة مرعشی نجفی، 1404ق.
20.    حکیم، سیدمحمدسعید، منهاج الصالحین، ج1، بیروت: دار الصفوة، 1415ق. 
21.    حلبی، ابوالصلاح،  الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، اصفهان: مکتبة أمیر المؤمنین7، 1403ق.
22.    خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، ج4، تهران: مکتبة الصدوق، چ2، 1355.
23.    خویی، سیدابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، مقرر: علی غروی تبریزی، ج1و2، قم: لطفی، 1418ق.
24.    خویی، سیدابوالقاسم، المستند فی شرح العروة الوثقی، مقرر: مرتضی بروجردی، ج3و5، قم: انتشارات مدرسه دارالعلم، بی‌تا. 
25.    خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهة، مقرر: محمدعلی توحیدی، ج4و5، قم: انتشارات مکتبة الداوری، 1377. 
26.    رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز فی شرح الوجیز، ج11، بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.
27.    رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، تحقیق: زکریا عمیرات، ج5، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1416ق.
28.    زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، ج1، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
29.    سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام، ج23و24، قم: المنار، چ4، 1413ق.
30.    سبزواری، محمدباقر، کفایة الاحکام، ج2، قم: مدرسه صدر مهدوی، بی‌تا.
31.    سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، تحقیق: جمعی از فضلا، ج20، بیروت: انتشارات دارالمعرفة، 1406ق. 
32.    سلار، حمزة بن عبد العزیز، المراسم العلویّة فی الاحکام النبویة، تحقیق: سیّدمحسن حسینی امینی، قم: المعاونیة الثقافیة للمجمع العالمی لأهل البیت:، 1414ق.
33.    سیستانی، سیدعلی، منهاج الصالحین، ج3، قم: دفتر سیدعلی سیستانی، 1416ق.
34.    شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیّة، تحقیق: سیّدمحمد کلانتر، ج7، قم: داوری، 1410ق.
35.    شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، ج12، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیّة، 1413ق.
36.    شیخ طوسی، محمد بن الحسن بن علی، المبسوط فی فقه الامامیّة، تحقیق: سیّدمحمدتقى کشفی، ج2، تهران: المکتبة الرضویة، چ3، 1378ق.
37.    شیخ طوسی، محمد بن الحسن بن علی، النهایة فی مجرّد الفقه والفتاوی، بیروت:  دارالاندلس، بی‌تا.
38.    شیخ طوسی، محمد بن الحسن بن علی، تهذیب الأحکام، تحقیق: سیّدحسن موسوی خرسان و علی آخوندی، ج9، قم: دارالکتب الإسلامیة، چ4، 1365.
39.    صدر، سیدمحمد، ماوراء الفقه، ج10، بیروت: دارالاضواء، 1420ق.
40.    طباطبایی، سیّدعلی، ریاض المسائل فی بیان الأحکام بالدلائل، ج14، قم: مؤسسة نشر اسلامی، 1412ق.
41.    طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، ج6، بیروت: بی‌نا، بی-تا.
42.    طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق: سیداحمد حسینی، ج1، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ2، 1408ق.
43.    عاملی، موسی مفیدالدین (استفتاءات از آیةالله خویی و تعلیق آیةالله میرزاجواد تبریزی)، صراط النجاة، ج2، بی‌جا: دفتر نشر برگزیده، 1416ق.
44.    عریفی، سعد بن عبدالله سعد، الحسبة و السیاسة الجنائیّة فی المملکة العربیّة السعودیّة، ج1، ریاض: انتشارات رشد، چ2، 1423ق.
45.    فاضل آبی، حسن بن أبی‌طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، تحقیق: اشتهاردی و یزدی، ج2، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1408ق.
46.    فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق: مدرس فخروجی و ابراهیم سامرایی، ج3، بیروت: اعلمی، 1408ق. 
47.    فیروزآبادی، نصر هورینی، القاموس المحیط، ج1، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
48.    قرشی(ابن اخوة)، محمد بن احمد، معالم القربة فی احکام الحسبة، انتشارات دفتر تبلیغات  اسلامی، بی‌جا، چ 1، 1408ق. 
49.    کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج5، 9و13، قم: دارالکتب الإسلامیة، 1388.
50.    کاشف‌الغطاء، علی، النور الساطع فی الفقه النافع، ج1، نجف اشرف: مطبعة الآداب، 1381ق.
51.    گلپایگانی، سیدمحمدرضا، الهدایة الی من له الولایة، مقرر: احمد صابری همدانی، قم: دارالقرآن الکریم، بی‌تا.
52.    گلپایگانی، سیدمحمدرضا، درّ المنضود، مقرر: علی کریمی جهرمی، ج1، قم: دارالقرآن الکریم، 1412ق.
53.    ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ2، 1406ق.
54.    محقق حلّى، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، تحقیق: سیّدصادق شیرازی، ج3، تهران: انتشارات استقلال، چ2، 1409ق.
55.    محقق کرکى، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث، ج5، قم: مؤسسة آل البیت:، 1408ق.
56.    مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چ2، 1410ق.
57.    منتظری، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه، ج2، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ2، 1409ق.
58.    نائینی، محمدحسین، کتاب المکاسب والبیع، مقرر: محمدتقی آملی، ج2، قم: مؤسسة نشر اسلامی، 1413ق.
59.    نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج26و27، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.
60.    نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج24، بیروت: آل البیت:، بی‌تا.