1
دانش آموخته حوزه علمیه و عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (قم)
2
استادیار دانشگاه تهران، پردیس فارابی
3
دکتری فقه و حقوق جزا ازدانشگاه خوارزمی
چکیده
دریافت: 26/3/99 تأیید: 30/6/99 حسین هوشمند فیروزآبادی* و حسین جاور ** و طاها زرگریان*** چکیده رفتار بخشهای مختلف حاکمیت، ممکن است در عمل، مردم را متضرر کند. به طور معمول این پرسش مطرح است که دولت در قبال اقدامات زیانبار خود، در چه مواردی و تا چه حدی مسؤول است؟ پاسخ مشهوری که از جمله، مستند به ماده 11 قانون مسؤولیت مدنی به این پرسش داده شده، این است که رفتارهای حاکمیتی از جبران خسارت مصون است و مسؤولیت دولت، بهمعنی الاعم، به اعمال تصدی ناشی از تقصیر اداری محدود شده است. نوشتار حاضر، با مرور پیشینه بحث در دکترین و مقررات و با شیوه تحلیلی ـ توصیفی ثابت مینماید معافیت دولت از مسؤولیت در قبال اعمال حاکمیتی با قواعد ریشهای و دیرین فقهی و اصول شناختهشده و بنیادین مسؤولیت مدنی از جمله اصل جبران خسارت در تعارض است و تحمیل کامل آوار خسارت بر زیاندیده، جهت نفع حاکمیت و دیگر مردم، منطق قانعکنندهای ندارد و شواهدی وجود دارد که نشان میدهد، قانونگذار پس از انقلاب اسلامی، از نظر قبلی خود؛ به ویژه در حیطه اجرایی و قضایی عدول کرده است. مبانی فقهی چون «احترام» و «لاضرر» و «الغرم بالغنم» در کنار ضرورت توزیع خسارت ناشی از اعمال حاکمیت مبتنی بر مصالح عمومی از جمله مبانی تقویتکننده عدول قانونگذار محسوب میشود.
1. ابوالحمد، عبدالحمید، تحولات حقوق خصوصی، مسؤولیت مدنی دولت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1349. 2. ابوالحمد، عبدالحمید، حقوق اداری ایران، تهران: انتشارات توس، 1388. 3. ابوالحمد، عبدالحمید، حقوق اداری ایران، تهران: انتشارات طوس، 1379. 4. ارسطا، محمدجواد و ممیزاده، مهدی، «مسؤولیت مدنی ناشی از تقنین»، مجله پژوهشنامه حقوق اسلامی، ش48، پاییز و زمستان 1397. 5. اصفهانی(کمپانی)، محمدحسین، حاشیة کتاب المکاسب، ج2، قم: انوارالهدی، 1418ق. 6. بحرالعلوم، محمد بن محمدتقى، بلغة الفقیه، ج1، تهران: منشورات مکتبة الصادق7، چ4، 1403ق. 7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: انتشارات گنج دانش، 1393. 8. جلالی، محمد؛ حسنوند، محمد و میری، ایوب، «تفکیک صلاحیت دیوان عدالت اداری و دادگاه عمومی در دعاوی مسؤولیت مدنی دولت»، مجله حقوقی دادگستری، سال 81، ش99، پاییز 1396. 9. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج25، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق. 10. حکمتنیا، محمود، مسؤولیت مدنی در فقه امامیه (مبانی و ساختار)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386. 11. حمیتی واقف، احمدعلی، الزامهای خارج از قرارداد، تهران: انتشارات جاودانه، 1389. 12. خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، ج7، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ2، 1405ق. 13. خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، بیجا: بینا، بیتا. 14. خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج3، قم: مؤسسه انصاری، 1417ق. 15. دانشنهاد، محمد و ابوالفضل علیشاهی، «مبانی قاعده اضطرار در مسؤولیت مدنی اشخاص و دولت»، فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی، ش6، 1396. 16. رحیمی، حبیب اله، مقاله«تحولات مسؤولیت مدنی دولت به سبب صدور و اجرای آرای قضایی با تصویب قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری جدید»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال بیستم، ش59، تابستان 1397. 17. زرگوش، مشتاق، مسؤولیت مدنی دولت و کارکنان آن، تهران: انتشارات جنگل، 1392. 18. زرگوش، مشتاق، مسؤولیت مدنی دولت، ج1، تهران: انتشارات میزان، 1389. 19. سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج19و20، قم: مؤسسة المنار، 1413ق. 20. شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج15، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق. 21. شیخ انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب، ج3، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، 1415ق. 22. صالحی مازندرانی، محمد، «تأملی بر مسؤولیت مدنی قاضی در اصل 171قانون اساسی»، مجله فقه و حقوق، ش7، زمستان 1384. 23. صالحی مازندرانی، محمد، «مسؤولیت مدنی تصمیمگیرندگان قضایی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش72، تابستان 1385. 24. صفایی، سید حسین و رحیمی، حبیب الله، مسؤولیت مدنی(الزامات خارج از قرارداد)، تهران: انتشارات سمت، چ2، 1390. 25. صفایی، سید حسین، «مسؤولیت مؤسسات عمومی و بررسی لایحه جدید دولت در این زمینه»، مجله حقوق تطبیقی، ش1، 1385. 26. طباطبایی مؤتمنی، حقوق اداری تطبیقی، تهران: انتشارات سمت، 1385. 27. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، حقوق اداری، تهران: انتشارات سمت، 1379. 28. طباطبایی، سیدمحمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم: محمدباقر موسوی، ج9، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ5، 1374. 29. طوسی، ابوجعفر، تهذیب الاحکام، ج6، 7و10، تهران: دارالکتب الاسلامیة، چ4، 1407ق. 30. قاضی شریعتپناه، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1368. 31. قنواتی، جلیل و جاور، حسین، «مبنای احترام در شناسایی و حمایت از حریم خصوصی»، نشریه حقوق اسلامی، سال هشتم، ش29، 1390. 32. کاشانى، ملا حبیب الله، تسهیل المسالک إلى المدارک، قم: المطبعة العلمیة، 1404ق. 33. کاشف الغطاء، محمد حسین بن على بن محمد رضا، تحریر المجلة، (5 جلد)، ج1، نجف اشرف: المکتبة المرتضویة، 1359. 34. کاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد، ضمان قهری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ8، 1386. 35. کاتوزیان، ناصر، مبانی حقوق عمومی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377. 36. کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق، تهران: چاپ اقبال، 1364. 37. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج4و14، قم: دار الحدیث، 1429ق. 38. کوثری، عباس، «ملاکات احکام و احکام حکومتی» احکام حکومتی در بستر زمان و مکان، قم: انتشارات عروج، 1374. 39. گلپایگانی، سید محمدرضا، کتاب الشهادات، مقرر: میلانی، قم: سیدعلی میلانی، 1405ق. 40. محقق حلّى، نجم الدین، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج4، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ2، 1408ق. 41. محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، ج1، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چ12، 1406ق. 42. مرتضوی، سید ضیاء، «سازگار ساختن دولت با مسؤولیت جبران خسارت، گامی در استوارسازی عدالت»، مجله علوم سیاسی، ش76، 1395. 43. مروج جزایری، سید محمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، ج3، قم: مؤسسه دارالکتاب، 1416ق. 44. مصطفوی، سید محمدکاظم، القواعد، (مئة قواعد الفقهیة)، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ4، 1421ق. 45. مکارم شیرازى، ناصر، القواعد الفقهیة (لمکارم)، ج2، قم: انتشارات مدرسه امام امیر المؤمنین7، چ3، 1411ق. 46. مولودی محمد، حاجی عزیزی، بیژن و غلامی، نگین، «مبانی اقتصادی توزیع مسؤولیت در مسؤولیت مدنی»، فصلنامه مطالعات حقوقی، دوره دهم، ش29، پاییز1398. 47. میرداداشی، سیدمهدی، مسؤولیت مدنی مؤسسات عمومی در حقوق ایران و مصر، قم: انتشارات دانشگاه مفید، 1393ق. 48. میرداماد، سید علی، «صلاحیت و حدود اختیارات دیوان عدالت اداری»، مجله معرفت حقوقی، سال اول، ش1، پاییز 1390. 49. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج4، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، چ7، 1981م. 50. نراقى، احمد بن محمد مهدى، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1417ق. 51. نراقی، احمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج17، قم: مؤسسه آل البیت:، 1415ق. 52. هوشمند، حسین، «بررسی امکان استخراج ضمان از ادله روایی احترام»، مجله دین و قانون، ش16، 1396. 53. وحدتی شبیری، سید حسن و سامانی، احسان، «مسؤولیت مدنی دولت در دستورالعمل حکومتی امیرالمؤمنین7»، مجله دین و قانون، ش9، پاییز 1394. 54. یزدى، سید محمدکاظم، العروة الوثقى فیما تعم به البلوى، ج2، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ2، 1409ق.
هوشمند فیروزآبادی, حسین, جاور, حسین, & زرگریان, طاها. (1399). مسؤولیت مدنی دولت در قبال رفتار زیان بار حاکمیتی. فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 25(2), 141-169.
MLA
حسین هوشمند فیروزآبادی; حسین جاور; طاها زرگریان. "مسؤولیت مدنی دولت در قبال رفتار زیان بار حاکمیتی". فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 25, 2, 1399, 141-169.
HARVARD
هوشمند فیروزآبادی, حسین, جاور, حسین, زرگریان, طاها. (1399). 'مسؤولیت مدنی دولت در قبال رفتار زیان بار حاکمیتی', فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 25(2), pp. 141-169.
VANCOUVER
هوشمند فیروزآبادی, حسین, جاور, حسین, زرگریان, طاها. مسؤولیت مدنی دولت در قبال رفتار زیان بار حاکمیتی. فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 1399; 25(2): 141-169.