دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

مبانی فقهی رجحان مصالح عمومی بر مصالح فردی با مراجعه به آراء امام خمینی و شیخ طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 معارف ، علوم انسانی ، ملایر ، دانشگاه ملایر

2 دانشجوی دکترا رشته حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات

چکیده

دریافت: 3/12/98 تأیید: 22/6/99 محمد کاکاوند*
و سجاد ترکاشوند**
چکیده
از آن‌جا که ترجیح مصالح عمومی بر مصالح فردی، ثمرات فراوانی در مباحث اجتماعی دارد، ضروری است تحقیقی انجام شود که در این مقاله بر اساس تحلیل و تشریح مواضع شیخ طوسی; و امام خمینی به امر فوق پرداخته ‌شده است. چون بسیاری از فتاوای معاصران، ریشه در مبنای فقهی شیخ الطائفه دارد و از فقهای معاصر نیز هیچ‌کس به قوت مرحوم امام، این بحث را مطرح نکرده است. لذا این نوشتار به‌صورت تطبیقی مبانی فقهی این دو دانشمند بزرگ را مورد بررسی قرار داده است. طبق نظرات فقهای امامیه، خصوصاً شیخ طوسی و امام خمینی، احکام تابع مصالح هستند و این از امور مسلم و قطعی فقه امامیه است. ازاین‌رو، شیخ طوسی و امام خمینی معتقدند که هرگاه بین مصالح جامعه با مصالح فرد تعارض یا تزاحمی پیش آید، طبق آیات، روایات و قاعده‌ اهم بر مهم، مصالح عموم جامعه بر مصالح فردی و شخصی مقدم می‌شود و تشخیص این رجحان بر عهده‌ حاکم شرع است؛ البته امام خمینی علاوه بر حاکم، عرف و سیره عقلا را هم برای تشخیص رجحان مصالح عمومی معتبر می‌داند.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. ابن ابى جمهور، محمد بن على، عوالی اللئالی العزیزیة، ج4، قم: دار سیدالشهداء للنشر، 1405ق.
3. ابن اثیر، مبارک، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج3، قم: اسماعیلیان، 1418ق.
4. ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، ج3، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چ2، 1410ق.
5. ابن فارس، ابوالحسین، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج4، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1404ق.
6. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج2، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
7. احمدی، حسین‌علی، نقش مصلحت نظام در فقه اسلام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی;، 1378.
8. امام خمینى، سید روح‌الله، زبدة الأحکام، تهران: سازمان تبلیغات اسلامى، 1404ق.
9. امام خمینى، سید روح‌الله، شؤون و اختیارات ولی ‌فقیه، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1365.
10. امام خمینى، سید روح‌الله، صحیفه نور، ج1، قم: انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1415ق.
11. امام خمینى، سید روح‌الله، صحیفه نور، ج19، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1362.
12. امیری‌مقدم، لیلا، مبانی فقه سیاسی و آثار آن از دیدگاه امام خمینی;، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، حوزه علمیه قم، 1397.
13. بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج21، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
14. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج5، تهران: گنج دانش، 1386.
15. حسینی، سیدامرالله، «سیاست و حکومت در اسلام از دیدگاه استاد مطهری»، مجله فقه أهل البیت:، مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل ‌بیت:، ش49، 1390.
16. حسینی، سیدعلی، «سیر تطور مصلحت در فقه شیعه»، مجله طلوع بهار، ش1، 1381.
17. جناتی شاهرودی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى، قم: مرکز تحقیقاتی کامپیوتری نور، 1390.
18. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج1، بیروت: دار الاحیاء، 1419ق.
19. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج9، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
20. حسن‌زاده، اسماعیل، مصلحت عمومی در اندیشه سیاسی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، تهران: مطالعات تاریخ فرهنگ، 1388.
21. حسینی همدانی، سید محمدحسین، انوار درخشان، ج11، تهران: لطفی، 1404ق.
22. حکیم، محمدتقی بن محمد سعید، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم: مجمع جهانی اهل‌ بیت:، چ2، 1418ق.
23. حمیرى، نشوان بن سعید، شمس العلوم، ج8، بیروت: دارالفکر المعاصر، 1420ق.
24. خسرو پناه، عبدالحسین، گفتمان مصلحت، قم: انتشارات کانون اندیشه جوان، 1386.
25. خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، ج1، قم: کتاب‌فروشی مفید، 1415ق.
26. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج12، تهران: مؤسسه لغت‌نامه، 1377.
27. دهقان، اکبر، با قرآن در مکه و مدینه، تهران: مشعر، 1391.
28. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دارالعلم ـ الدار الشامیة، 1412ق.
29. زاهدى، جعفر، خودآموز کفایه، ج2، مشهد مقدس: بی‌نا، 1362.
30. زبیدى، سید محمد مرتضى، تاج العروس، ج19، بیروت: دارالفکر للطباعة، 1414ق.
31. زمخشرى، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، ج3، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1417ق.
32. سید مرتضى، على بن حسین، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1415ق.
33. سید مرتضى، على بن حسین، رسائل الشریف المرتضى، ج1، قم: دارالقرآن الکریم، 1405ق.
34. شبیرى زنجانى، سید موسى، کتاب نکاح، ج3، قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز، 1419ق.
35. شهید اول، محمد بن مکى، القواعد و الفوائد، ج1، قم: کتاب‌فروشی مفید، 1414ق.
36. شهید اول، محمد بن مکى، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، ج1، قم: مؤسسه آل البیت:، 1419ق.
37. شهید ثانى، زین‌الدین بن على، تمهید القواعد الأصولیة و العربیة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1416ق.
38. شهید ثانى، زین‌الدین بن على، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، ج5، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
39. شیخ انصارى، مرتضى بن محمد امین، کتاب المکاسب، ج2، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.
40. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، ج3، بیروت: عالم الکتاب، 1414ق.
41. طباطبایى حائرى، سید على بن محمد، ریاض المسائل، ج5، قم: مؤسسه آل البیت:، 1418ق.
42. طباطبایى حائرى، سید محمد مجاهد، کتاب المناهل، قم: مؤسسه آل البیت:، بی‌تا.
43. طباطبایى، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ج19(20جلدی)، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1374.
44. طبرسى، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، ج1، مشهد مقدس: مجمع البحوث الإسلامیة، 1410ق.
45. طوسى، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج2، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1390.
46. طوسى، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دارالاضواء، 1406ق.
47. طوسى، محمد بن حسن، الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق(الف).
48. طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، ج1، 4و6، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چ3، 1387ق.
49. طوسى، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت: دار الکتاب العربی، چ2، 1400ق.
50. طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج4و5، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ4، 1407ق(ب).
51. عاملى، حسین بن شهاب‌الدین، الاجتهاد و التقلید، نجف اشرف: رئوف جمال‌الدین، حی المعلمین، 1396ق.
52. عبدالرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ج3، قم: حوزه‌ علمیه قم، 1413ق.
53. علامه حلّى، حسن بن یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، ج8، مشهد مقدس: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
54. علامه حلّى، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم: جامعه مدرسین، 1413ق.
55. غزالى، محمد، کتاب المستصفى، ج1، بیروت: دارالفکر، 1414ق.
56. فتاحی زفرقندی، علی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، تهران: پژوهش‌گاه شورای نگهبان، 1395.
57. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج3، قم: نشر هجرت، چ2، 1410ق.
58. قاضی ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1406ق.
59. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج6، تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایی از قرآن، 1388.
60. قرشى، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج5، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ6، 1412ق.
61. قلی‌زاده، احمد، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، تهران: بنیاد پژوهش‌های علمی ـ فرهنگی نور الاصفیاء، 1379.
62. کاشف الغطاء، علی، کتاب ادوار علم الفقه واطواره، بیروت: دارالزهراء، بی‌تا.
63. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج1، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1407ق.
64. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقهاء، تهران: سمت، 1375.
65. مازندرانى خاتون‌آبادى، (محمد)اسماعیل خواجویی، جامع الشتات، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1418ق.
66. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، ج4، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.
67. محقق حلّى، جعفر، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج1، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.
68. محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، ج2و4، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، 1406ق.
69. محقق کرکى، على بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت:، چ2، 1414ق.
70. محمدی، على، شرح اصول استنباط، ج2، قم: دارالفکر، بی‌تا.
71. محمودی، یدالله، مبنا و قلمرو قاعده تقدّم مصلحت عمومی بر مصلحت خصوصی از منظر فقه، بی‎جا: بی‌نا، 1397.
72. مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد مقدس: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1368.
73. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم: پژوهش‌گاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.
74. مشکینى، على، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم: بی‌نا، 1374.
75. مشکینى، علی، مصطلحات الفقه، تهران: بی‌نا، چ4، 1407ق.
76. مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج2، 3و19، تهران: صدرا، 1390.
77. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهرى، ج2، تهران: صدرا، چ2، 1379.
78. مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
79. مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج4، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.
80. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج23، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چ10، 1371.
81. منتظرى، حسین‌علی، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى و شکورى، ج1، قم: مؤسسه کیهان، 1409ق.
82. موسوى عاملى، محمد بن على، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، ج5، بیروت: مؤسسه آل البیت:، 1411ق.
83. موسوی بجنوردى، سید محمد بن حسن، قواعد فقهیه، ج1، مؤسسه عروج، 1401ق.
84. نائینى، میرزا محمد، فوائد الاُصول، ج3، تهران: المکتبة المحمدیة، 1373.
85. نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج15، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.
86. نراقى، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1417ق.
87. نراقى، محمدمهدی، انیس المجتهدین فی علم الأصول، ج1، قم: بوستان کتاب، 1388.
88. نصرت بیگم، امین، تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن، ج2، بی‎جا: بی‌نا، بی‌تا.
89. هاشمى شاهرودى، سید محمود، فرهنگ فقه، ج2، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت:، 1426ق.