دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

بررسی حدود مقابله به مثل حکومت اسلامی بر اساس آیات قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق دانشگاه آیت الله العظمی بروجردی(ره)

2 استادیار دانشگاه تهران، پردیس فارابی

چکیده

در قبال تهاجم دشمنان به کیان نظام اسلامی؛ به ویژه در محیط بین المللی، دفاع مشروع، از نخسین حقوق مسلم به شمار می‌رود. ممکن است علاوه بر دفاع، اقدامات متقابلی هم ضرورت و توجیه داشته باشد. سؤالی که مطرح می شود این است که آیا نظام اسلامی می تواند، در قبال اقدامات تهاجمی دشمن، به صورت متقابل، اقدامات تهاجمی را ساماندهی و عملیاتی کند؟ در حقیقت پاسخ به این پرسش، در پذیرش قاعده جواز مقابلة به مثل، در قلمرو بین المللی و ارتباطات خارجی دولت اسلامی است. در صورتی که پاسخ به این پرسش مثبت باشد، پرسش دوم این است که این اقدامات در چه محدوده ای، مجاز و موانع احتمالی آن کدام است؟
به نظر می‌رسد مقابله به مثل، همچون حوزه های حقوق خصوصی و کیفری و در قلمرو روابط بین المللی و در مورد دولت ها یا جنبش های متخاصم هم امکان پیدا کند. به رغم وجود مقتضی در این باره، ممکن است جریان قاعده مقابله به مثل، از «جهت هدف»، نسبت به غیر نظامیان و اسرای دشمن و «از جهت روش»، در مورد روش های غیر انسانی و استفاده از سلاح های کشتار جمعی با محدودیت ها و ممنوعیت هایی مواجه باشد. به جز در ساحت دانش افزایی و کسب دانش تولید که می تواند ارهاب و ارعاب دشمن را به دنبال داشته باشد، ممکن است حکم عدم جواز جاری بشود و بعلاوه در وضع کنونی نیز این دیدگاه با مصالح عالیه نظام اسلامی نیز موافق است.
جریان قاعده جواز مقابله به مثل توسط حکومت اسلامی در پرتو قرآن و بررسی محدودیت ها و موانع آن از موضوعات مطرح در نوشتار حاضر است.

کلیدواژه‌ها


1. آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران: نشر نی، 1379.
2. آلوسى، سیدمحمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، ج1، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415ق.
3. آیتی، اسماعیل، «قاعده مقابله به مثل و اقدامات تلافی جویانه از منظر فقه شیعه و حقوق بین الملل»، مجله فقه و مبانی حقوق، سال سوم، ش10، 1386.
4. ابن منظور، لسان العرب، ج1و11، بیروت: دار صادر، چ3، 1414ق.
5. احمدی میانجى، على‌، الأسیر فی الإسلام‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى‌، 1411ق‌.
6. اردبیلى، احمدبن محمد‌، مجمع الفائدة و البرهان‌، ج14، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
7. ---------------، زبدة البیان فی أحکام القرآن‌، تهران: المکتبة الجعفریة، بی تا.
8. اسدی کاظمی، جوادبن سعد‌، مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام‌، ج2، بی جا: بی نا، بی تا.
9. اسکندری، محمدحسین، قاعده مقابله به مثل در حقوق بین الملل از دید اسلام، قم: بوستان کتاب، ۱۳۷۹.
10. امام خمینى، سیدروح اللّه‌، کتاب البیع‌، ج1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)‌، بی تا.
11. بحرالعلوم، محمدبن محمدتقى‌، بلغة الفقیه‌، ج1، تهران: منشورات مکتبة الصادق7‌، چ4، 1403ق.
12. بحرانى، سیدهاشم، البرهان فى تفسیر القرآن، ج3، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
13. بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی ـ فارسی (ترجمه کامل المنجد)، تهران: نشر اسلامی، 1375.
14. جمعى از محققان‌، جهاد در آینه قرآن‌، قم: زمزم هدایت‌، 1428ق.
15. جمعى از مؤلفان‌، «کلمة التحریر حقوق الانسان اطالة تاریخیه»، مجله فقه اهل بیت:‌ (بالعربیة)، قم: ش37، بی تا.
16. حسینی جرجانى، سیدامیرابوالفتح، تفسیر شاهى‌، ج2، تهران: انتشارات نوید‌، 1404ق.
17. حسینی شیرازى، سیدمحمد، الفقه، البیأ، بیروت: مؤسسة الاوعی الاسلامی، 1420ق.
18. حسینی مراغی، میرعبدالفتاح، العناوین، ج2، قم: جامعة المدرسین، 1417ق.
19. حکمت نیا، محمود، «سلاح های کشتار جمعی و مبانی فقهی ـ حقوقی ممنوعیت استفاده از آنها»، مجله حقوق اسلامی، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ش38، پاییز 1392.
20. حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر‌، تذکرة الفقهاء، ج9، قم: مؤسسه آل البیت7‌، بی تا.
21. --------------------، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، ج2، قم: مؤسسه امام صادق7، 1420ق.
22. حلّى(فخرالمحققین)، محمدبن حسن بن یوسف‌، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌، ج4، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌، 1387ق.
23. خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، ج1، قم: نشر داوری، 1412ق.
24. دهخدا، علی اکبر، لغتنامة دهخدا، ج12و13، تهران: انتشارات دانشگاه، بی تا.
25. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی، 1430ق.
26. راوندى، قطب الدین، فقه القرآن، ج2، قم: کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى(ره)‌، چ2، 1405ق.
27. سبزوارى، سیدعبدالأعلى‌، مهذب الأحکام، ج15، قم: مؤسسة المنار، چ4، 1413ق.
28. سعدى، ابوجیب‌، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً‌، دمشق: دارالفکر‌، چ2، 1408ق‌.
29. سیوطى، جلال الدین، الدرالمنثورفى تفسیر المأثور، ج1، قم: کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى(ره)، 1404ق.
30. شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج‏2، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ2، 1417ق.
31. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، 9 و18، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چ5، 1417ق.
32. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیرالقرآن، تهران: ناصرخسرو، چ3، 1372.
33. طریحى، فخر الدین‌، مجمع البحرین‌، ج2، تهران: کتابفروشى مرتضوى‌، چ3، 1416ق.
34. طوسی، ابوجعفر، المبسوط فی فقه الامامیة، ج3، تهران: المکتبة المرتضویة، چ3، 1387ق.
35. طوسى، محمدبن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، ج2، بیروت: دار احیاء التراث العربى، بی تا.
36. علیدوست، ابوالقاسم، «فقه تولید، انباشت و کاربرد سلاح های غیر متعارف با محوریت فقه امامیه»، مجله حقوق اسلامی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ش38، پاییز1392.
37. عمید زنجانى، عباسعلى‌، فقه سیاسى‌، ج3، تهران: انتشارات امیرکبیر‌، چ4، 1421ق.
38. فاضل لنکرانی، محمدجواد، «تولید و استفاده از سلاح های کشتار جمعی از دیدگاه فقه اسلامی»، مجله حقوق اسلامی، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ش39، زمستان 1392.
39. فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج1، قم: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
40. کدخدائی، محمدرضا، «بررسی فقهی و حقوقی قاعده التعزیز فی کل معصیة»‌، مجله فقه اهل بیت:‌ (فارسی)، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، ش54، بی تا.
41. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1371.
42. مکارم شیرازى، ناصر‌، القواعد الفقهیة، ج2، قم: مدرسة الامام امیرالمؤمنین7، چ3، 1411ق.
43. --------------، انوار الفقاهة، قم: مدرسة الامام علی بن ابی طالب7، 1418ق.
44. -------------- و همکاران، تفسیر نمونه، ج2و7، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1374.
45. نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، ج21، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، چ7، 1981م.
46. یزدى، محمد‌، فقه القرآن‌، ج2، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌، 1415ق.