دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

خاستگاه و چیستی اصل عدم ولایت در فقه سیاسی شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

‌استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

چکیده

یکی از اصول مسلمی که در فقه شیعه مطرح و در موارد مختلفی بدان استناد شده «اصل عدم ولایت » است. فقیهان شیعه گرچه در ابواب مختلف فقه به این اصل استناد جسته و بر اساس آن به عدم ولایت اشخاص بر دیگران فتوا داده‌اند، اما از چیستی این اصل و خاستگاه آن کمتر سخن گفته‌اند. با توجه به اهمیت این اصل در فقه شیعه؛ به خصوص در بحث حکومت و سیاست و تأثیر آن در نفی یا اثبات برخی از مناصب حکومتی برای زنان؛ مانند منصب رهبری و منصب قضاوت، ضرورت بحث از چیستی و منشأ این اصل روشن تر می‌شود. مقاله حاضر به هدف تبیین چیستی و خاستگاه این اصل، به کاوش در آن پرداخته و با بررسی تبیین‌های مختلفی که از سوی فقهاء برای این اصل ارائه شده به این نتیجه رسیده‌ است که خاستگاه اصل عدم ولایت، توحید در خالقیت است. ازاین رو، اصل عدم ولایت در اصطلاح علم اصول دلیل شرعی، اماره و در نتیجه، کاشف از واقع است، نه اصل عملی که برای رفع تحیر از مکلف است. 

کلیدواژه‌ها


1. ابن فارس، احمد، ‌معجم مقاییس اللغة، تصحیح عبدالسلام محمدهارون، ج1، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
2. امام خمینی، سیدروح الله، الاجتهاد والتقلید، قم: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1418ق.
3. انصارى، مرتضى، کتاب المکاسب، ج3، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.
4. جوادی آملی، عبدالله، سرچشمه اندیشه، تنظیم عباس رحیمیان محقق، قم: اسرا، ‎۱۳۸۳.
5. --------------، ولایت فقیه: رهبری در اسلام، بیجا: مرکز نشر فرهنگی رجاء، ‎۱۳۷۲.
6. جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تصحیح عطارمحمدعبدالغفور، بیروت: دارالعلم للملایین، 1376ق.
7. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، چ2، 1404ق.
8. حسینى شاهرودى، سیدمحمودبن على، کتاب الحج، ج3، قم: مؤسسة انصاریان، 1402ق.
9. حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
10. حلى، حسن بن یوسف بن مطهر، تذکرة الفقهاء، تحقیق مؤسسه آل‌البیت: لاحیاء التراث، قم: مؤسسة آل‌البیت:، بی‌تا.
11. خاتمی، ‌احمد، فرهنگ علم کلام، ج1، تهران: ‌انتشارات صبا، 1370.
12. دربندی، آقابن عابد، ‌خزائن الاحکام، ج1، ‌قم: ‌بی‌نا، ‌بی‌تا.
13. سروش محلاتی، محمد، «اصل عدم ولایت»، فصلنامه علوم سیاسی، ش25، دورة هفتم، بهار1383.
14. شریف کاشانى، ملاحبیب الله، مستقصى مدارک القواعد، قم: چاپخانه علمیه، 1404ق.
15. شهید ثانی، زین الدین بن على، تمهید القواعد الأصولیة والعربیة، قم: بوستان کتاب، 1416ق.
16. -------------------، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج6، قم: مؤسسه معارف اسلامی، 1413ق.
17. صلیبا، ‌جمیل، المعجم الفلسفی، ج2، بیروت: ‌الشرکة العالمیة للکتاب، 1414ق.
18. عراقی، ضیاءالدین، الاجتهاد و التقلید، قم: بی نا، 1388.
19. فاضل آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، تحقیق علی پناه اشتهاردی و ‌حسین یزدی، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ3، ‌1417ق.
20. فاضل هندی، ‌محمدبن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، تحقیق گروه پژوهش دفتر انتشارات، ج7، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ‌1416ق.
21. فخر المحققین، محمدبن حسن بن یوسف، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج4، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1387ق.
22. فیومی، احمدبن محمد، مصباح المنیر فی غریب شرح الکبیر، قم: دارالهجرة، 1414ق.
23. کاشف الغطاء، على بن محمدرضابن هادى، باب مدینة العلم، ‌بی‌جا، ‌مؤسسه کاشف الغطاء، ‌بی‌تا،
24. کاشف الغطاء، جعفربن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ج1، قم: بوستان کتاب، 1422ق.
25. کلینى، محمدبن یعقوب، الکافی، ج6، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ4، 1407ق.
26. لیثى واسطى، على بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم: دار الحدیث، 1376.
27. مدیرشانهچی، کاظم، علم الحدیث و درایة الحدیث، ج1، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ‎۱۳۸۲.
28. مرتضوى لنگرودى، محمدحسن، الدر النضید فی الاجتهاد و الاحتیاط و التقلید، ج2، قم: مؤسسه انصاریان، 1412ق.‏
29. مشکینى، على، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم: الهادی، 1374.
30. مصباح یزدی، محمدتقی، مشکات (حقوق و سیاست در قرآن)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، چ2، 1388.
31. -----------------، شرح الهیات شفا، تحقیق و نگارش محمدباقر ملکیان، ج1، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، ‎۱۳۸۶.
32. -----------------، ‌نظریه حقوقی اسلام، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، 1382.
33. -----------------، نظریه سیاسی اسلام، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، ‎چ2، 1379.
34. مظفر، محمدرضا، المنطق، قم: اسماعیلیان، بیتا.
35. منتظرى، حسینعلى، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ج1، قم: تفکر، 1409ق.
36. -------------، نظام الحکم فی الاسلام، قم: ‌نشر سرایی، چ2، 1417ق.
37. موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، ج6، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ2، 1405ق.
38. موسوی بجنوردی، سیدحسن، القواعد الفقهیة، ج1و6، قم: الهادی، 1419ق.
39. نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج29و39، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.
40. نراقى، احمدبن محمدمهدى، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: بوستان کتاب، 1417ق.
41. نصیری، علی، آشنایی با علوم حدیث، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ‎۱۳۸۶.
42. ولایی، عیسی، ‌فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران: نشر نی، چ4، 1384ق.