دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

رویکرد امام خمینی(ره) در قاعدة «الخراج بالضمان» و کارکرد آن در اثبات مسئولیت مدنی دولت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

مسئولیت مدنی دولت، به عنوان اندیشه‌ای نو در اکثر نظام‌های حقوقی پذیرفته ‌شده‌ است. مطالعه قوانین نشان می‌دهد که مسئولیت مدنی دولت به صورت جامع و نظام‌مند در حقوق ایران مطرح نشده و دولت در قوانین و مقررات پراکنده و خاص، مسئولیت برخی از اقدامات کارکنان خود را به عهده گرفته و تنها قانون کلی که این نوع مسئولیت در آن مطرح شده‌است، قانون مسئولیت مدنی می‌باشد که روح حاکم بر آن نیز موافق با قواعد مسئولیت مدنی در حقوق و اسباب ضمان در فقه نمی‌باشد و اصلاح قوانین موجود و تدوین قانون جدید محتاج تعیین مبنای مسئولیت مدنی دولت می‌باشد. در این پژوهش با روش تحلیلی و توصیفی، ضمن تبیین نظرات فقها حول قاعده «الخراج بالضمان»، اثبات شده‌ است که با پذیرش رویکرد متفاوت امام خمینی(ره)، این قاعده را می‌توان به عنوان مبنای مسئولیت مدنی دولت، مطرح کرد که این برداشت از قاعده با نظریه «تساوی شهروندان در تحمل هزینه‌های عمومی» مطابقت دارد.

کلیدواژه‌ها


1. آل بحرالعلوم، سیدمحمد، بلغة الفقیه، ج1، قم: مکتبة الصادق، 1403ق.
2. ابن‌ ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، ج1، قم: مؤسسه سیدالشهدا، 1403ق.
3. ابن ادریس، محمّدبن‌منصوربن‌احمد حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج3، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
4. ابن‌ حمزه، محمدبن‌علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، تحقیق حسون محمد، قم: کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، بی‌تا.
5. ابن منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، ج4و8، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1412ق.
6. ابی ‌داود، سلیمان‌بن‌اشعث، سنن ابی داود، ج3، قاهره: دارالحدیث، بی‌تا.
7. اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح الارشاد الأذهان، ج8و14، قم: جامعة المدرسین، 1402ق.
8. استادی، رضا، «الخراج بالضمان»، مجله فقه و مبانی حقوق اسلامی، ش1، 1382.
9. اص‍ف‍ه‍ان‍ی‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن، حاشیة ‌المکاسب، محقق ع‍باس‌ م‍ح‍مد آل‌س‍ب‍اع‌ ال‍ق‍طی‍فی‌، بی‌جا، 1418ق.
10. البوزنو، محمد صدقی بن احمد و الغزی، ابوالحارث، موسوعة القواعد الفقهیة، بیروت: دار ابن حزم، 1421ق.
11. الجوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة،‌ ج1، بیروت: دارالعلم، 1399ق.
12. امام خامنه‌ای، سیدعلی، «جمهوری اسلامی الگوی نهضت‌های جهانی»، حکومت در اسلام، (مجموعه مقالات سومین کنفرانس وحدت اسلامی)، تهران: امیرکبیر، 1367.
13. امام خمینی، سیدروح‌الله، البیع، ج1، 2، 4و5، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1421ق.
14. ----------------، بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1415ق.
15. ----------------، صحیفه امام، ج1، 8، 11، 15، 20و21، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1385.
16. ----------------، کشف‌الاسرار، بی‌جا: بی‌تا.
17. ----------------، ولایت فقیه، حکومت اسلامى، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1379.
18. ----------------، الرسائل، قم: اسماعیلیان، 1385ق.
19. انصاری، باقر، مسئولیت مدنی مؤسسات عمومی (جزوه)، تهران: ادارة کل پژوهش و اطلاع رسانی نهاد ریاست جمهوری، 1381.
20. انصاری، مرتضی، المکاسب، ج1، بیروت: موسسه النعمان، 1410ق.
21. انصاری، ولی‌الله، کلیات حقوق اداری، تهران: نشر میزان، 1380.
22. ایزانلو، محسن و میرشکاری، عباس، «بیت المال و نقش آن در جبران خسارت»، ماهنامه کانون، ش117، 1390.
23. بادینی، حسن، «هدف مسئولیت مدنی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، تهران: دوره66، ش1، 1383.
24. باقری، احمد، «مبانی فقهی و حقوقی مشروعیت ضمان دولت در پرداخت خسارت ناشی از کاهش ارزش پول»، مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش10، 1393.
25. بیهقی، أبوبکر أحمدبن‌الحسین‌بن‌علی، سنن کبری، ج5، بیروت: دار الکتب العلمیة، چ2، 1424ق.
26. حر عاملی، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعه، ج12، قم: موسسه آل البیت7، چ2، 1414ق.
27. حسینی مراغی، میرعبدالفتاح، العناوین، ج1و2، مؤسسه نشر اسلامی، 1425ق.
28. حسینی میلانی، محمدهادی، کتاب البیع، تقریر و شرح علی حسینی میلانی، ج2، قم: نشر الحقایق، 1388.
29. خوئی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، تقریر محمدعلی توحیدی، قم: وجدانی، 1371.
30. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 418ق.
31. سیستانی، سیدعلی، قاعده لا ضرر و لا ضرار، قم: مکتبة آیة‌الله سید السیستانی، 1372.
32. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، الاشباه و النظائر فی الفروع، بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.
33. شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک‌الافهام الی تنقیح شرایع‌الاسلام، ج15، قم: مؤسسه معارف اسلامی، 1413ق.
34. صدوق، محمدبن‌علی‌بن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
35. طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، حقوق اداری، تهران: سمت، 1381.
36. طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر قرآن، ج1، قم: دارالمعرفه، 1408ق.
37. طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج3، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
38. ---------------، الخلاف، ج5، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی، 1377ق.
39. ---------------، المبسوط فی فقه الامامیه، تصحیح محمدتقی کشفی، ج2و3، بی‌جا: المکتبة المرتضویة، 1387ق.
40. غمامی، مجید، مسئولیت مدنی دولت نسبت به اعمال کارکنان خود، تهران: نشر دادگستر، 1376.
41. فیروزآبادی، مجدالدین محمدبن‌یعقوب، القاموس المحیط، ج1، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1412ق.
42. قاضی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1370.
43. قربان‌نیا، ناصر، «مطالعه‌ای پیرامون مسئولیت مدنی دولت در فقه امامیه و حقوق موضوعه»، فصلنامه مفید، ش13، 1377.
44. کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار ، 1376.
45. کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، ج7، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
46. م‍ج‍ل‍س‍ی‌، م‍ح‍م‍دب‍اق‍رب‍ن‌م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی‌، بح‍ار الان‍وار، ج11، تهران: عطارد، 1378.
47. ---------------------، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج9، قم: کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1406ق.
48. مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، ج2، قم: مدرسه امام علی‌بن‌ابی‌طالب7، 1380.
49. نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی شرح المکاسب، ج1، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1421ق.
50. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج23و40، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1367.
51. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج1، بیروت: آل البیت، 1408ق.
52. Fairgrieve, Duncan State Liability in Tort: A Comparative Study, Oxfors: Oxfors University Press, 2003.
53. Lee, Jan. B., In Search of a Theory of State Liability In The European Union, USA, Harward Law School, 1998.
54. Gerven, walter van, Tort law: scope of protection, Hart Publishing, Oxford, 2000.
55. Horvitz, Jerome. S., Civil Liability in Tax Practice, USA, American Business Law Journal, 1986.