دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

تأملی در صورت‎بندی دلالت‎های سیاسی آیه«اولوالامر» با تأکید بر تفاسیر معاصر شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‎آموخته حوزه علمیه قم و دکترای علوم سیاسی و پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

آیه اولوالامر(نساء(4): 59) از راهبردی‎ترین آیات قرآن است که امکان تفسیر موضوعی ـ اجتهادی آن در راستای بسط عرصه سیاست دین شناخت وجود دارد. دو رهیافت در میان عالمان و تفاسیر شیعی نسبت به تفسیر آن به چشم می‎آید: تفسیر نخست که قدمت و غلبه بیشتری دارد، با استدلال به اطلاق اطاعت اولوالامر معتقد به انحصار آن به معصومان است. رهیافت دیگر که مقاله درصدد تقویت آن است، نگرش نخست را ناظر به تقابل تاریخی مفسران عامه و خاصه دانسته و از امکان عمومیت آیه نسبت به حاکمان شرعی عادل از دیدگاه شیعه سخن می‎گوید. از این منظر روایات وارده نسبت به ائمه بیانگر مصادیق تام و تمام آن است و عمومیت آن را نسبت به منصوبان رسول و معصوم نفی نمی‎کنند. همچنین در تفسیر آیه 83 سوره نساء که بسیار شبیه و هم‎افق آیه 59 نساء است، اکثر مفسران از آن انحصار اولوالامر به معصومان را برداشت نکرده‎اند؛ در حالی که متناظر با آیه 59 نساء است. این دلایل به همراه دلایل نقضی و حلی دیگر که در مقاله آمده است، می‎تواند به تحکیم رهیافت دوم بینجامد. البته ورود غیر معصوم به عنوان اولوالامر به معنای اطلاق اطاعت از حکومت‎های شرعی غیر معصوم تلقی نمی‎شود.

کلیدواژه‌ها


1. آذری قمی، احمد، ولایت فقیه از دیدگاه قرآن، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی دارالعلم، 1371.
2. ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقائیس اللغة، ج1، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1404ق.
3. ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، ج1و5، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع ـ دار صادر، چ3، 1414ق.
4. اسعدی، محمد، ولایت و امامت، پژوهشی از منظر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1392.
5. القشیری النیسابوری، أبی الحسین مسلم بن الحجاج ، صحیح مسلم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‎تا.
6. امام خمینی، سیدروح الله، تفسیر قرآن مجید، (برگرفته از آثار امام خمینی)، تحقیق: سید محمد علی ایازی، ج3، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1384.
7. -----------------، ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1373.
8. امین اصفهانی، سیده نصرت، مخزن العرفان، ج4، تهران: نهضت مسلمان، 1361.
9. بابایی، علی اکبر، روش‎شناسی تفسیر قرآن، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379.
10. -----------، قواعد تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1394.
11. بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، ج2، تهران: صدر، 1366.
12. بستانى، بطرس، محیط المحیط، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 1993م.
13. تهانوى، محمد اعلی بن علی فاروقی، کشاف اصطلاحات الفنون، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، 1996م.
14. جلیلی، سید هدایت، روش شناسی تفاسیر موضوعی قرآن، تهران: کویر، 1372.
15. جمعی از نویسندگان، چشم و چراغ مرجعیت، مصاحبه مجتبی عراقی، قم: بوستان کتاب، 1388.
16. --------------، چشم و چراغ مرجعیت، مصاحبه محمد واعظ‎زاده خراسانی، قم: بوستان کتاب، 1388.
17. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، تحقیق عبدالکریم عابدینی، ج19، قم: اسراء، 1388.
18. حسینى حائرى ، سید کاظم، أساس الحکومة الإسلامیة، بیروت: مطبعة النیل، 1399ق.
19. حسینی شیرازی، سید محمد، تقریب القرآن الی الاذهان، ج5، بیروت: دارالعلوم، 1424ق.
20. حسینی همدانی، سید محمد حسین، انوار درخشان، ج4و9، تهران: کتابفروشی لطفی، 1404ق.
21. حکیم، سید محمد باقر، علوم قرآنی، ترجمة محمد لسانی فشارکی، تهران: تبیان، 1378.
22. حیدرى، محسن، ولایة الفقیه، تاریخها و مبانیها، بیروت: دار الولاء للطباعة و النشر و التوزیع، 1424ق.
23. داورپناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج8، تهران: صدر، 1375.
24. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دارالعلم، 1404ق.
25. رحمان ستایش، محمد کاظم، رسائل فی ولایة الفقیه، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1425ق.
26. رشیدرضا، محمد، المنار، ج5، بیروت: دارالمعرفة، بی‎تا.
27. زبیدى، محب الدین سید محمد مرتضی حسینى، تاج العروس من جواهر القاموس، ج3و20، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق.
28. ‏زمخشرى، اساس البلاغة، بیروت: دار بیروت، 1404ق.
29. سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، ج1، قم: مؤسسه امام صادق7، 1427ق.
30. ----------، منشور جاوید، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1374.
31. سبزوارى، سید عبد الأعلى، مهذّب الأحکام، ج1و6، قم: مؤسسة المنار، چ4، 1413ق.
32. سبزواری نجفی، محمد، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، بیروت: دارالتعارف، 1419ق.
33. ----------------، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج2، بیروت: دارالتعارف، 1406ق.
34. سیاح، احمد، فرهنگ جامع عربی، تهران: کتابفروشی اسلام، بی‎تا.
35. شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1346.
36. صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن باالقرآن، ج1و7، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1365.
37. صدر، سید محمد باقر، المدرسة القرآنیة، بی‎جا: بی‎نا، 1399ق.
38. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج3، 4، 12و17، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم، ‏1417ق.
39. طبرسى، احمد بن على، الاحتجاج، ج1، مشهد: نشر مرتضى، 1403ق.
40. طبرسى، فضل بن حسن، جوامع الجامع، ج1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377.
41. ----------------‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج6، تهران: ناصر خسرو، 1372.
42. طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن،‏ ج4، بیروت: دار المعرفة، 1412ق‏.
43. طریحى، فخر الدین، مجمع البحرین، ج1، تهران: کتابفروشى مرتضوى، چ3، 1416ق.
44. طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج4و11، تهران: انتشارات اسلام، 1378.
45. عبدالستار ، فتح الله، المدخل فی التفسیر الموضوعی، قاهره: دارالتوزیع، نشر الاسلامیه، چ3، 1418ق.
46. عسکرى، حسن بن عبدالله، معجم فروق اللغویة، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1412ق.
47. فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج5، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ علمیه قم، چ3، 1411ق.
48. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج7و8، قم: هجرت، چ2، 1410ق.
49. فضل الله، سید محمد حسین، من وحی القرآن، ج7، بیروت: دارالملاک، 1419ق.
50. قریشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج2، 5، تهران: بعثت، 1377.
51. کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج3، تهران: کتابفروشی محمد حسین علمی، 1366.
52. کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، قم: دار الحدیث للطباعة و النشر، 1429ق.
53. کاشفى سبزوارى، حسین بن على، تفسیر مواهب علیه، تحقیق: سید محمد رضا جلالى نائینى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات اقبال، 1369.
54. مسلم، مصطفی، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق: دارالقلم، چ3، 1421ق.
55. مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج1، تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402ق.
56. -----------، تفسیر روشن، ج3و6، تهران: مرکز نشر کتاب، 1380.
57. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج2و6، تهران: دارالکتب الاسلامیۀ، 1424ق.
58. مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج2، قم: کنگره شیخ مفید، 1370.
59. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج3، 4، 11و12، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ‏1374.
60. منتظرى، حسینعلى، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ج1، قم: نشر تفکر، چ2، 1409ق.
61. موسوی خلخالى، سید محمد مهدى، الحاکمیة فی الإسلام، قم: مجمع اندیشه اسلامى، 1425ق.
62. موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، ج8، بیروت: مؤسسه اهل بیت:، 1409ق.
63. مؤمن قمّى، محمد، الولایة الإلهیة الإسلامیة أو الحکومة الإسلامیة، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1425ق.
64. میرزا خسروانی، علی رضا، تفسیر خسروی، ج2، تهران: اسلامیه، 1390ق.
65. نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج15، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.
66. نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، ج2، تهران: اسلامیه، 1398ق.
67. هاشمی رفسنجانی، اکبر و همکاران، تفسیر راهنما، ج3، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه قم، 1371.