1
دانشگاه آزاد واحد اصفهان(خوراسگان)، گروه الهیات و معارف اسلامی- فقه و مبانی حقوق اسلامی
2
عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد
3
دانشگاه آزاد اصفهان(خوراسگان)
چکیده
دریافت: 14/3/98 تأیید: 25/5/99 محبوبه شاهمرادی*
تحلیل ادله و مبانی هر مکتب حقوقی یا فقهی، ضمن تبیین نقاط قوت و ضعف، فرصت تعالی بخشی و استمرار آموزههای آن مکتب را رقم میزند. مکاتب فقهی و نظامهای سیاسی برخواسته از آن ها از این قاعده کلی مستثنی نیست. در این بین، مکتب فقهی قم که سنگ بنای تحقق نظام سیاسی ولایت فقیه را شکل میدهد، به طور ویژه میتواند مد نظر باشد. سؤال مطرح در این مقاله تبیین اصل اولیه در حوزه ولایت سیاسی در پرتو مبانی و ادله میباشد. اصل به معنای ضابطهای است که عقلا در راستای شکلدهی به معاشرت اجتماعی ملحوظ میدارند. با رجوع به آموزههای فقهی مکتب قم به دست میآید که هرچند برآیند منابع و مبانی عدم ولایت افراد بشر بر یکدیگر است، لیکن اصل اولیه در مناسبات حاکمیتی ولایت سیاسی است که با ادله خاصی همانند بهرهمندی از صفت عصمت یا عدالت در پرتو عصمت همانند آنچه در نظریه ولایت فقیه مطرح میباشد، از قاعده کلی مستثنی گردیده است. مکتب فقهی قم با توجه به این وضعیت توانسته است در برابر افکار انحرافی و التقاطی در جهان اسلام، مسیر مکتب ناب علوی را دنبال کند.
1. قرآن کریم. 2. نهج البلاغه. 3. ابن أبی الحدید، عبد الحمید، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل، ج16، قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی;، 1404ق. 4. ابن فارس، ابوالحسین، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج5، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1404ق. 5. ابن منظور، محمد، لسان العرب، ج1، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع ـ دار صادر، چ3، 1414ق. 6. اخوان صراف، زهرا، مکتب اجتهادی آیةالله بروجردی، قم: بوستان کتاب، 1387. 7. اراکى، محمد على، کتاب النکاح، قم: نور نگار، 1419ق. 8. اراکی، محسن، دورهها و پیشگامان بیداری اسلامی معاصر، مترجم: محمد مقدس، تهران: نشر دانشگاه ادیان و مذاهب، 1392. 9. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام، قم: دفتر نشر معارف، 1393. 10. اراکی، محسن، نظریة الحکم فی الاسلام، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چ4، 1436ق. 11. ارسطا، محمد جواد، «قاعده عدم ولایت بخش اول»، فقه حکومتی، دوره دوم، ش3، 1394: https://www.civilica.com/Paper-JR_GJJ-JR_GJJ-2-3_002.html. 12. امام خمینى، سیدروح الله، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید، ج2، قم: مؤسسه اسماعیلیان، بیتا. 13. امام خمینى، سیدروح الله، الاجتهاد و التقلید تنقیح الأصول، ج4، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى;، 1418ق. 14. امام خمینى، سیدروح الله، انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة، ج1، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، چ2، 1415ق. 15. ایزدی، حسین، درآمدی بر مکتب فقهی قم و نجف، قم: مؤسسه اشراق حکمت، 1397. 16. بادامچیان، اسد الله، خاطرات منتظری و نقد آن، تهران: انتشارات اندیشه ناب، 1385. 17. بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، ج5و6، قم: نشر الهادی، 1419ق. 18. بحر العلوم، محمد، بلغة الفقیه، ج3، تهران: مکتبة الصادق، چ4، 1403ق. 19. پورامینی، محمدباقر، مکتب سیاسی قم، قم: انتشارات آستانه مقدس قم: 1383. 20. جبار گلباغی، علی، در آمدی بر عرف، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامیحوزه علمیه قم، 1378. 21. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: انتشارات گنج دانش، چ25، 1392. 22. جوادی آملی، عبدالله، سرچشمه اندیشه، تنظیم: عباس رحیمیان، ج6، قم: اسراء، ۱۳۸۳. 23. جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: ولایت فقاهت و عدالت، قم: اسراء، چ15، 1392. 24. حائرى یزدى، مرتضى، کتاب الخمس، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1418ق. 25. حائری، کاظم، ولایة الامر فی عصر الغیبة، قم: مجمع اندیشه اسلامی، چ2، 1424ق. 26. حسینى مراغى، عبد الفتاح، العناوین الفقهیة، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: 1417ق. 27. خلخالى، محمد مهدى، الحاکمیة فی الإسلام، قم: مجمع اندیشه اسلامى، 1425ق. 28. خمینى، سیدمصطفى، ولایة الفقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى;، بیتا. 29. راعی، مسعود، «معنا و مبناشناسی کرامت انسانی با نگاهی بر کرامت سیاسی در آموزههای قرآنی»، معرفت سیاسی، 1393، سال ششم، ش2، 1393. 30. راغب اصفهانى، حسین، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان ـ سوریه، دار العلم ـ الدار الشامیة، 1412ق. 31. ربانی، محمد حسن، مکاتب فقهی: بررسی و تحلیل مکاتب فقهی شیعه از عصر غیبت تا دوره معاصر، مشهد مقدس: دانشگاه علوم اسلامی رضوی7، 1397. 32. سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن فی معالم الحکومة الاسلامیة، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1364. 33. سروش محلاتی، محمد، «اصل عدم ولایت»، علوم سیاسی، سال هفتم، ش25، 1383. 34. شبیرى زنجانى، موسى، کتاب نکاح، ج11، قم: مؤسسه رأىپرداز، 1419ق. 35. شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، ج1، تهران: منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة دار الاسوة للطباعه و النشر، 1416ق. 36. شریعتی، روح الله، قواعد فقه سیاسی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387. 37. شهید اول، محمد، القواعد و الفوائد، ج1، قم: کتابفروشى مفید، بیتا. 38. شیخ انصارى، مرتضى، کتاب المکاسب، ج2، قم: دار الذخائر، 1411ق. 39. ضیاییفر، سعید، «درنگی در اصطلاح فقهی»، نشریه فقه، ش53، 1386. 40. ضیاییفر، سعید، مکتب فقهی امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1390. 41. طاهرینیا، احمد، «خاستگاه و چیستی اصل عدم ولایت در فقه سیاسی شیعه»، فصلنامه حکومت اسلامی، سال بیستم، ش4، 1394. 42. طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج13و18، قم: اسماعیلیان، چ2، 1371. 43. طباطبایی، سیدمحمد حسین، ولایت و زعامت، قم: انتشارات امام صادق7، بیتا. 44. طریحى، فخر الدین، مجمع البحرین، ج2، تهران: کتابفروشى مرتضوى، چ3، 1416ق. 45. علامه حلّى، حسن، تذکرة الفقهاء (ط ـ القدیمة)، قم: مؤسسه آل البیت:، 1388ق. 46. علیدوست، ابوالقاسم، «روششناسی فقهی مکتب نجف و مکتب قم»، مصاحبه شبکه اینترنتی اجتهاد، بهمن ماه 1396. 47. عمید زنجانی، عباسعلى، فقه سیاسى، ج2، تهران: امیر کبیر، چ4، 1421ق. 48. فخر المحققین، محمد، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج4، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1387ق. 49. فرمانیان، مهدی و دیگران، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه: از آغاز تا ظهور صفویه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394. 50. کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ج1و4، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم: 1422ق. 51. کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوى، بیتا. 52. کاشف الغطاء، حسن، أنوار الفقاهة: کتاب النکاح، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق. 53. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج8، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407ق. 54. کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، چ50، 1385. 55. کدیور، محسن، حکومت ولایی: اندیشه سیاسی در اسلام2، تهران: نشر نی، چ5، 1387. 56. مامقانى، محمد حسن، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، ج3، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة، 1316ق. 57. محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه بخش مدنی، ج1، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چ45، 1394. 58. مرتضوى لنگرودى، محمد حسن، الدر النضید فی الاجتهاد و الاحتیاط و التقلید، ج2، قم: مؤسسه انصاریان، 1412ق. 59. مصباح یزدی، محمدتقی، حقوق و سیاست در قرآن، نگارش: محمد شهرابی، قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی;، چ4، 1391. 60. مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج8، تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر، 1402ق. 61. مکارم شیرازى، ناصر، بحوث فقهیة هامة، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب7، 1422ق. 62. ملکى اصفهانى، مجتبى، فرهنگ اصطلاحات اصول، ج1، قم: نشر عالمه، 1379. 63. منتظرى، حسینعلى، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ج1، قم: نشر تفکر، چ2، 1409ق(الف). 64. منتظرى، حسینعلى، مبانى فقهى حکومت اسلامى، مترجم: محمود صلواتى، ج2، قم: مؤسسه کیهان، 1409ق(ب). 65. منتظرى، حسینعلی، نظام الحکم فی الإسلام، قم: نشر سرایى، چ2، 1417ق. 66. منظور الاجداد، محمد حسین، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، تهران: انتشارات شیرازه، 1379. 67. مؤمنی، عابدین و مسجد سرایی، حمید، «اصلاندیشی در نظام حقوقی اسلام»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال چهارم، ش7، پاییز1391. 68. نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج23و31، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ7، 1404ق. 69. نراقى، احمد، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1417ق. 70. هادی، اصغر، «معناشناسی عبودیت در قرآن»، آموزههای قرآنی، ش16، 1391. 71. واسطى، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، ج2، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق. 72. واعظزاده خراسانی، محمد، زندگی آیةالله بروجردی و مکتب فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی وی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چ2، 1385. 73. یزدى، محمد، فقه القرآن، ج2، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1415ق.
شاهمرادی, محبوبه, راعی, مسعود, & بهارلوئی, سیامک. (1399). تحلیل جایگاه ولایت سیاسی به عنوان اصل اولیه در مکتب فقهی قم. فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 25(1), 69-94.
MLA
محبوبه شاهمرادی; مسعود راعی; سیامک بهارلوئی. "تحلیل جایگاه ولایت سیاسی به عنوان اصل اولیه در مکتب فقهی قم". فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 25, 1, 1399, 69-94.
HARVARD
شاهمرادی, محبوبه, راعی, مسعود, بهارلوئی, سیامک. (1399). 'تحلیل جایگاه ولایت سیاسی به عنوان اصل اولیه در مکتب فقهی قم', فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 25(1), pp. 69-94.
VANCOUVER
شاهمرادی, محبوبه, راعی, مسعود, بهارلوئی, سیامک. تحلیل جایگاه ولایت سیاسی به عنوان اصل اولیه در مکتب فقهی قم. فصلنامه علمی - پژوهشی حکومت اسلامی, 1399; 25(1): 69-94.