دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

جایگاه فقهی شفافیت اطلاعات حکومت اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

حوزه علمیه قم

چکیده

تبیین جایگاه فقهی شفافیت اطلاعات دولت، محور مطالعات این جستار بوده و به دنبال یافتن پاسخ به این سؤال که «اقتضای اصول، قواعد و ادله فقهی پیرامون دسترسی آزاد به اطلاعات دولت چیست؟» این نوشتار به انجام رسید. گرچه در سال‎های اخیر، برخی محققین به موضوع شفافیت در منابع دینی پرداخته‎اند، اما هنوز جوانب این بحث از منظر فقه به شکل کامل روشن نگردیده است و همین امر ضرورت تحقیق فقهی در اطراف این موضوع را روشن می‎سازد.
پژوهش پیش رو مبتنی بر فرضیه محدودیت شفافیت اطلاعات حکومت انجام شد و تحقیقات صورت‎گرفته به روش اجتهادی مرسوم ـ در آیات کتمان، مشورت، نهی از منکر و ادای امانت، روایات واردشده پیرامون اظهار علم، مشورت، پرهیز از حضور در مواضع تهمت، شیوه حکومتی امیر المؤمنین  و ...، سیره عملی معصومین: و قواعد فقهی ـ بر خلاف پیش‎فرض نخست، لزوم شفافیت در معنای موسع را نتیجه داد. در ادامه با عداد استثناءات شفافیت، راه کار فقهی سنجش مرجحات باب تزاحم، به عنوان راه حل تزاحم پیش‎آمده در مصالح و مفاسد متقابل، ارائه گردید.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن، تفسیر القرآن العظیم، ج1، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
4. اراکى، محسن، نظریة الحکم فی الإسلام، قم: مجمع اندیشه اسلامى، 1425ق.
5. امام خمینى، سید روح اللّه، المکاسب المحرمة، ج1، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى;، 1415 ق.
6. امام خمینى، سید روح اللّه، صحیفه نور، ج2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱.
7. امام خمینى، سید روح اللّه، کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى;، 1421ق.
8. بابازاده مقدم، حامد، «بررسی حق دسترسی به اطلاعات در ایران با تأکید بر مصوبات شورای اروپا»، علوم خبری، ش8 ، ۱۳۹۲.
9. بحرانى، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، قم: موسسة البعثة، 1415ق.
10. بهجت، محمد تقى، وسیلة النجاة، قم: انتشارات شفق، چ2، 1423ق.
11. بیابانی، غلامحسین؛ عصار، محمد تقی و مظفری، افسانه، «شفافیت رسانه‌ای در مقابله با جرم و فساد سازمان‌یافته»، رسانه، ش105، ۱۳۹۵.
12. تمیمى آمدى، عبد الواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم: دار الکتب الاسلامی، چ2، 1410ق.
13. جاور، حسین و اصولی یامچی، محدثه، «جایگاه فقهی مصلحت عمومی در محدودیت اطلاع رسانی»، فقه و حقوق ارتباطات، ش1، ۱۳۹۰.
14. جوادی آملی، عبد الله، ولایت فقیه، ویرایش محمد محرابی، قم: مرکز نشر اسراء، چ4، ۱۳۷۹.
15. حاجی، زهرا، «بررسی قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات و آثار آن در نظام حقوقی مطبوعات»، علوم خبری، ش9، ۱۳۹3.
16. حاجیان، رضا؛ دلشاد تهرانی، مصطفی و امینی حاجی آبادی، محمد رضا، «زمینه‌های شفافیت اطلاعات و عدالت اقتصادی از دیدگاه نهج البلاغه»، پژوهش‌های نهج البلاغه، ش55، ۱۳۹۶.
17. حبیب نژاد، سید احمد و عامری، زهرا، «ﺷﺎﺧﺺ‌ﻫﺎی ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ در اﺳﻼﻣﻲ (با تأکید بر حکومت علوی)»، حقوق اسلامی، ش49، ۱۳۹۵.
18. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج12، 16و17، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
19. حسن بن على7، امام یازدهم، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن بن علی العسکری8، قم: مدرسة الإمام المهدی7، 1409ق.
20. حویزى، عبدعلى، تفسیر نور الثقلین، ج1و4، قم: اسماعیلیان، 1415ق.
21. خویى، سید ابو القاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، 1422ق.
22. ساریخانی، عادل و اکرمی سراب، روح الله، «مبانی فقهی حق بر اطلاعات»، حکومت اسلامی، ش65، ۱۳۹۱.
23. سلیمان ده‌کردی، الهام و افراسیابی، علی، «حق دسترسی آزاد به اطلاعات در نظام حقوقی بین المللی و ملی»، مطالعات بین المللی پلیس، ش21، ۱۳۹۴.
24. سیفی مازندرانى، علی اکبر، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، ج1، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1425ق.
25. سیوطى، عبدالرحمن، الدر المنثور فى التفسیر بالمأثور، ج1، قم: کتاب‌خانه عمومى حضرت آیةالله العظمى مرعشى نجفى;، 1404ق.
26. شهید اول، محمد بن مکى، ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، ج1، قم: مؤسسه آل البیت:، 1419ق.
27. صدر، سید محمد، ما وراء الفقه، ج6، بیروت: دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع، 1420ق.
28. صدوق، محمد بن على بن بابویه، علل الشرائع، ج1، قم: کتاب‌فروشی داوری، 1385.
29. صدوق، محمد بن على بن بابویه، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏، 1403ق.
30. ضمیری، عبد الحسین و نصیری حامد، رضا، «حکمرانی مطلوب و نقش شفافیت در تحقق آن»، پژوهشنامه، ش52، ۱۳۸۹.
31. طاهری، محسن و ارسطا، محمدجواد، «بررسی تطبیقی مبانی اصل شفافیت از دیدگاه اسلام و نظریه حکمرانی خوب»، حقوق اسلام و غرب، ش3، ۱۳۹۵.
32. طاهری، محسن، ارسطا، محمد جواد و ملک افضلی، محسن، «مبانی و آثار اصل شفافیت از منظر اندیشه سیاسی اسلام»، سیاست متعالیه، ش24، ۱۳۹۸.
33. طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، ج1، اردن ـ اربد: دار الکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
34. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1و9، تهران: ناصر خسرو، چ3، ۱۳۷۲.
35. طوسى، محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج3، تهران: 139۰ق.
36. طوسى، محمد بن حسن، الأمالی، قم: دار الثقافة، 1414ق.
37. طوسى، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‎تا.
38. طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، ج8 ، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چ3، 1387ق.
39. عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر، ج1، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة،1380ق.
40. فیض، کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، تفسیر الصافی، ج1، تهران: مکتبة الصدر، چ2، ۱۴۱۵ق.
41. قمی، عباس، منتهی الآمال، ج1، قم: هجرت، چ15، ۱۳۸۲.
42. کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة ـ کتاب الوقف، نجف اشرف: مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق.
43. کاشف الغطاء، محمد حسین بن على، سؤال و جواب، بی‌جا: مؤسسه کاشف الغطاء، بی‌تا.
44. کرکى، على بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج1، قم: مؤسسه آل البیت:، چ2، 1414ق.
45. کشى، محمد بن عمر، رجال الکشی ـ إختیار معرفة الرجال ـ ، مشهد مقدس: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.
46. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، 2و8 ، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ4، 1407ق.
47. گلپایگانى، سید محمد رضا، الدر المنضود فی أحکام الحدود، ج1، قم: دار القرآن الکریم، 1412ق.
48. لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة ـ الخمس و الأنفال، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار:، 1423ق.
49. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج2و21، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ2، 1403ق.
50. محقق داماد، سید مصطفى، قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چ12، 1406ق.
51. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج6، قم: دار الحدیث، چ5، ۱۳۸۴.
52. مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، تعلیقه زارعى، قم: بوستان کتاب، چ5، 1387.
53. معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج1، تهران: ادنا، چ3، ۱۳۸۴.
54. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج2، قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.
55. مکارم شیرازى، ناصر ، القواعد الفقهیة، ج2، قم: مدرسه امام امیر المؤمنین7، چ3، 1411ق.
56. منتظرى، حسینعلى، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، ج2، قم: نشر تفکر، چ2، 1409ق.
57. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الأصول، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة، چ2، 1378ق.
58. نائینى، محمد حسین، فوائد الاُصول، ج4، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1376.
59. نائینى، محمد حسین، تنبیه الأمة و تنزیه الملة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1424‍ق.
60. نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج21، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.
61. transparency international, "access to information", https://www.transparency.org/topic/detail/accesstoinformation, 29/5/2019.
62. United Nations Development Programme(undp), "Effective government requires transparency and integrity says UNDP", https://www.undp.org/content/undp/en/home/news-centre/news/2018, 18/7/2018.
63. Kaufmann, Daniel - Bellver, Ana, "Transparenting Transparency: Initial Empirics and Policy Applications", World Bank Policy Research Working Paper, 2005, (Available at: https://mpra.ub.uni-muenchen.de/8188).
64. Sturges, Paul, "What is This Absence Called Transparency", International Review of Information Ethics (IRIE), 2007, 7.
65. Lindstedt, Catharina - Naurin, Daniel, "Transparency Against Corruption. A Cross-Country Analysis", 20th World Congress of the International Political Science Association (IPSA), Fukuoka, Japan, 2006.
66. Wilkinson, peter, "10 anti-correption principles for state-owned enterprises", transparency international, 2017.