دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

مناسبات دینی و سیاسی حکومت صفوی «مطالعة موردی تأمین هزینه و بودجه های مراکز آموزشی و حوزه های علوم دینی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

سطح چهار حوزه و دانشجوی دکتری شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

گسترش و ترویج تشیع را می توان به عنوان بزرگترین دستاورد صفویه تحت عنوان رسمی کردن مذهب تشیع، قلمداد نمود. این تحول مهم در اندیشه سیاسی حکومت صفوی و زمامداران آن با بیش دو قرن زمامداری (907-1135ق) بی تأثیر نبود و به ناچار، پیوندی بین دیانت و سیاست فراهم ساخت؛ به طوری که حمایت از روحانیت شیعی، ایجاد مناصب و ساختارهای دیوانی دینی را به دنبال داشت که تا پیش از این وجود نداشت. بدیهی است که این پیوند و رویکرد مذهبی، بدون درنظرگرفتن نهادها و مراکز آموزشی تأثیرگذار در تثبیت و ترویج آموزه‌های شیعی، غیر ممکن بود. در این دوره، ساخت و ساز مساجد و مدارس، مورد توجه قرار گرفت و اوقاف و بودجه هایی بدین منظور به آنها اختصاص یافت. نوشتار حاضر که به مطالعة موردی ارتباط سیاست و دیانت در عصر صفویه می-پردازد، با روشی تحلیلی ـ تاریخی، می کوشد داده های لازم را از منابع مختلف تاریخی، حول محور بودجه مراکز و مدارس علوم دینی در صفویه جمع نماید. نتایج به دست-آمده بیانگر آن است که محل تأمین بودجه این مراکز از وجوهات، موقوفاف، مستمری و بودجه های حکومتی، هدایا و کمک های خیّرین و درآمدهای شخصی بوده، امّا در کنار اوقاف و بودجه های دیگر، تأمین هزینه های این مراکز توسط حکومت صفوی به این کیفیت و گستردگی، امری جدید و در خور توجه، محسوب می شود.

کلیدواژه‌ها


1. ابن کلبعلی تبریزی، محمدزمان، فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد، به کوشش رسول جعفریان، تهران: احیاء کتاب، 1373.
2. افندی اصفهانی، میرزاعبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم: خیام، 1401ق.
3. -------------------، گزارشی از کتاب فیروزه شجاعیه به جهت سده سنیه سلطان حسینیه، رسول جعفریان، بی‌جا، بی‌نا، 1378.
4. اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس، بخش ایران، ترجمة احمد بهپور، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار، 1363.
5. بیک‌منشی، اسکندر، تاریخ عالم آرای عباسی، محقق: ایرج افشار، ج2، تهران: امیرکبیر، 1382.
6. پارسادوست، منوچهر، شاه‌طهماسب اول، تهران: انتشار، چ2، 1381.
7. پولاک، یاکوب‌ادوارد، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، 1361.
8. تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمة ابوتراب نوری، تهران: ناشران کتابخانه سنایی و کتابخانه تأیید، چ3، 1363.
9. تحویلدار اصفهان، میرزاحسین‌خان، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342.
10. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1379.
11. ----------، سیاست و فرهنگ روزگار صفوی، ج2، تهران: علم، 1388.
12. چلبی، اولیا، سیاحتنامه اولیا چلبی، (قسمت آذربایجان و تبریز) به قلم حسین نخجوانی، تبریز: شفق، 1338.
13. حسینی خاتون‌آبادی اصفهانی، سیدعبدالحسین، وقایع السنین والاعلام، با مقدمه آیةالله مرعشی و آیةالله شعرانی، مصحح: محمدباقر بهبودی، تهران: اسلامیه، 1352.
14. خواندمیر، قیاس‌الدین‌بن‌همام‌الدین، رجال کتاب حبیب السیر، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1379.
15. -----------------------، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج15، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1390.
16. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، بی‌تا.
17. روزبهان خنجی، فضل‌الله، سلوک الملوک، مصحح: محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی، 1362.
18. زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر، چ14، 1389.
19. سام میرزای صفوی، ابونصر، تحفه سامی، مصحح: وحید دستگردی، بی‌جا، کتابفروشی فروغی، چ2، 1352.
20. سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان، اصفهان: انتشارات اداره اوقاف اصفهان، 1346.
21. سید مرتضى، على‌بن‌حسین، رسائل الشریف المرتضى‌، قم: دارالقرآن الکریم‌، 1405ق.
22. ------------------، الانتصار فی انفرادات الإمامیة‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1415ق.
23. شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمة اقبال یغمایی، ج3، تهران: توس، 1374.
24. صدوق، محمّدبن‌على‌بن‌بابویه‌، المقنع، قم: مؤسسه امام هادی7، 1415ق.
25. -------------------، الهدایة فی الأصول و الفروع، قم: مؤسسه امام هادی7، 1418ق.
26. صفت‌گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: رسا، 1381.
27. طوسی، محمدبن‌حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم: ستاره، بی‌تا.
28. علوی عاملی، محمد عبدالحسیب بن احمد، قواعد السلاطین، به کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1384.
29. کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، چ2، 1360.
30. مزاوی، میشل.م، پیدایش دولت صفوی، ترجمة یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، 1363.
31. مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، بیروت: اعلمی، 1423ق.
32. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج14، تهران: صدرا، چ3، 1377.
33. مفید، محمّدبن‌محمدبن‌نعمان، المقنعة، قم: کنگره جهانى هزارة شیخ مفید، 1413ق.
34. منشی قمی، احمدبن‌حسین‏، خلاصة التواریخ، مصحح: احسان اشراقی، ج1و2، تهران: دانشگاه تهران، 1383.
35. موحد ابطحی، سیدحجت، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ج1، اصفهان: دفتر تبلیغات المهدی(عج)، 1418ق.
36. محمدسمیع، میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، تهران: سپهر، چ2، 1368.
37. تحویلدار اصفهان، میرزاحسین‌خان، فرزند محمدابراهیم‌خان، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1342.
38. نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، قم: نشر اسلامی، 1365.
39. نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره نصرآبادی، تحقیق ناجی نصرآبادی، محسن، تهران: اساطیر، 1378.
40. نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ2، 1382
41. هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: کتابفروشی ثقفی، 1344.