دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

واکاوی پیشینۀ نظریه انتخاب اکثریت در اندیشه فقیهان شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

قم. موسسه امام خمینی، پژوهشگر موسسه تحقیقاتی فتوح اندیشه و دبیرخانه مجلس خبرگان

چکیده

نظریۀ انتخاب اکثریت، مشهورترین و مقبول ترین پاسخِ مشروعیت سیاسی، در فلسفه و اندیشۀ سیاسی غرب و یکی از عوامل مشروعیت در اندیشه اهل سنت و روشن فکران مسلمان تلقی می شود. این نظریه که بر مشروعیت‌بخشی رأی اکثریت مردم تأکید دارد ـ ضمن تغییراتی در مبانی آن ـ ، مورد توجه برخی فقیهان شیعی نیز واقع شده است. نظریه مذکور در فقه شیعه، به عنوان نظریه‌ای رقیب برای نظریه نصب ـ که مشروعیت سیاسی را الهی دانسته و مصداق واقعی آن را در عصر غیبت، فقیه جامع الشرائط می داند ـ ، محسوب می‌شود. بر خلاف نظریه نصب، از پیشینه فقهی نظریه انتخاب، بحث چندانی صورت نگرفته است. بر همین اساس، تحقیق حاضر با تمرکز بر پیشینه تاریخی این نظریه، نشان می دهد که قبل از مشروطه هیچ اقبالی به آن صورت نگرفته است. در زمان مشروطه صرفاً توسط فقیهان مشروطه‌خواه به عنوان محدودکننده عمل کرد حاکمان فاسد، پیشنهاد شده است. تنها در عصر شکل گیری انقلاب اسلامی است که از سوی برخی فقیهان معاصر به عنوان شرط مشروعیت حاکم سیاسی پذیرفته شده است. بنابراین، نظریه انتخاب، نظریه ای نو ظهور بوده؛ در فقه شیعه از پیشینه تاریخی قابل توجهی برخوردار نیست. 

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. آخوند خراسانى، محمد کاظم، حاشیة المکاسب‌، تحقیق سید مهدی شمس الدین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد، 1406ق.
3. آصفی، محمد مهدی، الآثار الفقهیة، قم: بوستان کتاب، 1435ق.
4. ابن ابی جمهور محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی، تحقیق مجتبی عراقی، قم: دار سید الشهداء، 1405ق.
5. ابن فهدحلّى، احمد بن محمد اسدى، الرسائل العشر، قم: کتاب‌خانه آیةالله مرعشی نجفی;، 1409ق.
6. ابن فهدحلّى، احمد بن محمد اسدى، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، ج2، قم: جامعه مدرسین، 1407ق.
7. اراکی‌، محمد علی، المکاسب المحرمۀ، قم: مؤسسه در راه حق، 1413ق.
8. امام خمینی، سیدروح الله، تحریر الوسیلۀ، ج1و2، قم: دارالعلم، 1409ق.
9. امام خمینی، سیدروح الله، کتاب البیع، ج2، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام، بی‌تا.
10. امام خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، ج5 و19، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، چ5، 1389.
11. ایجى، میر سید شریف، ‌شرح المواقف‌، مصحح: بدرالدین نعسانی، ج8، قم: الشریف الرضی، 1325ق.
12. جواد زاده، علیرضا، حاکمیت سیاسی فقیهان از دیدگاه آخوند خراسانی، قم: مؤسسه امام خمینی;، 1391.
13. حائری، مهدی، حکمت و حکومت، لندن: انتشارات شادی، 1995م.
14. حلّى، ابن ادریس، السرائر، ج2، قم: جامعه مدرسین، چ2، 1410ق.
15. خاتم، سیدعباس، «ابعاد فقهی امام خمینی;»، فصلنامه فقه اهل بیت:، دائرة المعارف فقه اسلامی، ش19و20، زمستان 1378.
16. خامنه‌ای، سید علی، ولایت، مشهد مقدس: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.
17. خویی، سیدابوالقاسم، التنقیح فی شرح عروة الوثقی، ج6، قم: بی‌نا، 1418ق.
18. رائین، اسماعیل، اسناد خانه سدان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1358.
19. زرگری‌نژاد، غلام حسین، رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه درباره مشروطیت)، ج2، تهران: بی‌نا، 1374.
20. زرگری‌نژاد، غلام حسین، رسائل مشروطیت (مشروطه به روایت مخالفان و موافقان)، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1387.
21. سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، ج2، قم: مؤسسه امام صادق7، 1421ق.
22. شمس الدین، محمد مهدی، فی الاجتماع السیاسی الاسلامی، بیروت: مؤسسة الدولیة للدراسات، چ2، 1419ق.
23. شمس الدین، محمد مهدی، نظام الحکم والادارة فی الاسلام، بیروت: مؤسسة الدولیة للدراسات، چ2، 1411ق.
24. شهید صدر، محمد باقر، الاسلام یقود الحیات، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1424ق.
25. شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، ج3، قم: کنگره شیخ انصاری، 1415ق.
26. شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم: دارالمفید، 1410ق.
27. صالحی نجف آبادی، نعمت الله، ولایت فقیه: حکومت صالحان، تهران: رسا، 1363.
28. طباطبایی، محمد حسین، و دیگران، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، بی‌جا، شرکت سهامی انتشار، بی‌تا.
29. طوسی، ابوجعفر محمد بن جعفر، النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی، بیروت: دارالکتب العربی، چ2، 1400ق.
30. طوسی، نصیر الدین، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق محمد جواد حسینی، تهران: مکتبۀ الاعلام الاسلامی، بی‌تا.
31. طوسی، نصیر الدین، محمد بن محمد، علی7 میزان حق، ترجمه‌ سید علی اکبر واعظ، تهران: منیر، 1386.
32. فارابی، ابو نصر، السیاسۀ المدنیۀ، شرح علی بو ملحم، بیروت: الهلال، 1996م.
33. فخر المحققین، محمد بن حسن بن یوسف، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1387ق.
34. فیاض، محمد اسحاق، المسائل المستحدثۀ، کویت: مؤسسه محمد رفیع حسین، 1426ق.
35. فیرحی، داود، در آستانه تجدد، تهران: نشر نی، 1394.
36. قاضی‌زاده، کاظم، «اعتبار رأی اکثریت»، فصلنامه حکومت اسلامی، ش6، زمستان 1376.
37. قوچانی، حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلام، تحقیق سید مهدی حسینی مجاهد، تهران: نشرعلم، 1392.
38. کدیور، محسن، سیاست نامه خراسانی، تهران: کویر، 1385.
39. کرکی، على بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت:، چ2، 1414ق.
40. کرمانی، محمد بن علی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر، 1384.
41. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج1، تهران: دارالکتب، چ4، 1407ق.
42. مطهری، مرتضی، مقدمه‌ای بر حکومت اسلامی، تهران: صدرا، 1396.
43. مظاهری، حسین، «ابعاد فقهی امام خمینی;»، مجله فقه اهل بیت:، دائرۀ المعارف فقه اسلامی، ش19و20، 1378.
44. مغنیه، محمد جواد، الخمینی و الدولة الاسلامیة، بیروت: دار الملایین، 1979م.
45. مقتدایی، عباس، حکومت و جامعه اسلامی، تهران: دانشگاه امام صادق7، 1394.
46. مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهۀ، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب7، 1425ق.
47. مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیۀ هامۀ، قم: امام علی بن ابی‌طالب7، 1422ق.
48. منتظری، حسینعلی، حکومت دینی و حقوق انسان، قم: ارغوان دانش، 1429ق.
49. منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایۀ الفقیه، ج1، قم: نشر تفکر، چ2، 1409ق.
50. موسویان، ابوالفضل، مبانی مشروعیت حکومت، تهران: ذکر، 1381.
51. مؤمن، محمد، الولایۀ الالهیۀ الاسلامیۀ، ج3، قم: نشر اسلامی، 1429ق.
52. نائینی، محمد حسین، ‌المکاسب و البیع‌، تقریر میرزا محمد تقى ‌آملى، ج2، قم: جامعه مدرسین، 1413ق.
53. نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، ج1، تهران: مکتبۀ المحمدیة، 1373ق.
54. نائینی، محمد حسین، تنبیه الامۀ وتنزیه الملۀ، تحقیق جواد ورعی، قم: بوستان کتاب، 1424ق.