رابطه انسان با خدا و به تبع آن رابطه انسان با جامعه، از مهمترین روابط انسان است که سهمی عمده از اعتقاد، رفتار و عملکرد وی را در طول دوران زندگی به خود اختصاص میدهد. جامعه نبوی یا آخرین الگوی دینی و اجتماعی بشریّت، تحت مدیریت مستقیم خداوند متعال شکل گرفته و به تصریح آیه 29 سوره فتح، چهار مرحله جوانهزدن، بهشکل نهال درآمدن، قوّت یافتن و در نهایت استوار شدن بر پایههای خود را از سر گذرانده است. با عنایت به هدایت و تربیت بشر به عنوان هدف نزول قرآنکریم و راهبرد الگوسازی جامعه نبوی، قرآنکریم، شکلگیری و ترقی این جامعه را گامبهگام پیش برده و در این مسیر، با آسیبشناسیهای بهموقع، آن را از گذرگاههای حادثه خیز به سلامت عبور داده است. در این میان، سوره بقره به عنوان نخستین سوره مدنی، در بخشی از مرحله استحکامبخشی به جامعه نبوی، در حوزه راهبری و آسیبشناسی، از ابتدای مرحله سوم شکلگیری؛ یعنی تنومندی و قوّت یافتن ایفای نقش نموده است. با توجه به شرایط ویژه ورود پیامبر به مدینه، شکلگیری رسمی جامعه و وضع قوانین الهی، همگام با نزول سوره بقره مشخص میشود. در این سوره با یک آسیبشناسی هدفمند و ذکر مصادیق متعددی از نقض عهد مؤمنین گذشته، به اهمیّت و پایبندی مؤمنین به عهد و میثاقهای الهی بسیار تأکید شده و انسجام و استحکام یافتن جامعه نوپای دینی و ترقی مؤمنان در تصحیح روابط اجتماعی و از طرفی عدم بروز آسیب اجتماعی نقض عهد جمعی یا مهمترین آسیب جامعه نبوی در دوره سوم شکلگیری، مشروط به میزان پایبندی تکتک آنان به عهد و میثاقهای الهی دانسته شده است.
1. قرآن کریم. 2. آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، ج11، تهران: مروارید، 1384. 3. آقایی، محمدرضا، «آسیب شناسی جامعه دینی و نقش حکومت در آسیب زایی از آن از منظر نهج البلاغه»، فصلنامه معرفت، ، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، ش51، اسفند1380. 4. ابن اثیر، ابی الحسن علیبنابیالکرم، الکامل فی التاریخ، ج1، بیروت: دار صادر، 1385ق. 5. ابن ادریس، عبدالله عبدالعزیز، جامعه مدینه در عصر نبوی، ترجمه شهلا بختیاری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1392. 6. ابن قتیبه، عبداللهبنمسلم، تفسیر غریب القرآن، بیروت: مکتبة الهلال، بیتا. 7. ابن قرناس، احسن القصص تاریخ الاسلام کما ورد من المصدر مع ترتیب السور حسب النزول، بیروت: منشورات الجمل، 2010م. 8. ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، ج2، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408ق. 9. ابن عاشور، محمدبنالطاهر، التحریر و التنویر، ج12، بیجا: مؤسسة التاریخ، بیتا. 10. ابن منظور، محمدبنمکرم، لسان العرب، ج3و7، بیروت: دار صادر، 1414ق. 11. ابن هشام، ابو محمد عبدالملکبنهشامبنایوب حمیری، السیرة النبویة، تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، ج2، قاهره: مکتبة محمد صبیح علی و اولاده، 1383ق. 12. العلی، صالح احمد، دولت رسول خدا9، ترجمه هادی انصاری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391. 13. انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج1، 3، 4و5، تهران: انتشارات سخن، 1381. 14. بختیاری، شهلا، «راهبردهایی برای مقابله با هنجار شکنی در عهد نبوی»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، تهران: جامعه الزهراء3، ش51، 1390. 15. برزگر، ابراهیم، تاریخ تحول دولت در اسلام و ایران، تهران: سمت، 1392. 16. بهجت پور، عبدالکریم، تفسیر به ترتیب نزول؛ مبانی، اصول، فوائد و قوائد، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393. 17. ---------------، همگام با وحی، ج1، قم: مؤسسه تمهید، 1390. 18. ---------------، شناختنامه تنزیلی سورههای قرآن کریم، قم: موسسه تمهید، 1394. 19. بهرامیان، علی، اوس و خزرج، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367. 20. الجابری، محمدعابد، فهم القرآن الحکیم التفسیر الواضح حسب ترتیب النزول، بیروت: مرکز الدراسات الوحدة العربیة، 2008م. 21. جرجانی، ابوالمحاسن حسینبنحسن، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، تهران: دانشگاه تهران: 1377. 22. حمیدالله، محمد، مجموعة الوثائق السیاسیة للعهد النبوی و الخلافة الراشدة، بیروت: دارالنفائس، 1407ق. 23. حییّم، سلیمان، فرهنگ معاصر انگلیسی فارسی، تهران: فرهنگ معاصر، 1385. 24. دروزه، محمدعزّت، سیرة الرسول صور مقتبسة من القرآن الکریم، بیروت: المکتبة العصریة، بیتا. 25. دروزه، محمد عزت، تفسیر الحدیث، ج8، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه، 1383ق. 26. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج1و11، تهران: دانشگاه تهران، 1377. 27. راغب اصفهانی، حسینبنمحمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، دمشق: دارالعلم دارالشامیة، 1412ق. 28. رجبی و دیگران، محمود، تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام، تهران: سمت، 1390. 29. ساروخانی، باقر، دائرة المعارف علوم اجتماعی، ج2، تهران: کیهان، 1380. 30. سید قطب، سیدبنقطببنابراهیم شاذلی، فی ظلال القرآن، ج6، بیروت ـ قاهره: دارالشرق، چ17، 1412ق. 31. شریف، احمد ابراهیم، مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد النبوی، قاهره: دارالفکر العربی، بیتا. 32. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج9و19، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق. 33. طبرسی، فضلبنحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج9، تهران: ناصر خسرو، 1372. 34. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، ج4، تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1375. 35. طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج9، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بیتا. 36. غرایاق زندی، داود، «مفهوم امنیت در قالب گونههای مختلف دولت، قبیله، دولت ـ شهر، امپراتوری»، فصلنامه مطالعات راهبردی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، ش42، 1387. 37. فارابی، ابونصر، فصول متنزعة، تحقیق و تعلیق فوزی متری نجّار، تهران: مکتبة ابوزهراء، 1364. 38. فارسی، جلالالدین، پیامبری و انقلاب، تهران: انجام کتاب، 1361. 39. -------------، پیامبری و جهاد، تهران: انجام کتاب، 1363. 40. -------------، پیامبری و حکومت، تهران: انجام کتاب، 1369. 41. -------------، «انقلاب اسلامی و دولت وحیانی نبوی؛ مسیر تکامل دولت و قانون اساسی برای تحقق تام ولایت نبوی»، ماهنامه سوره اندیشه، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، ش48و49، 1389. 42. فراهیدی، خلیلبناحمد، کتاب العین، ج1و6، قم: هجرت، 1410ق. 43. فیرحی، داود، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران: دانشگاه باقر العلوم7 و سازمان سمت، 1393. 44. قرشی، باقر شریف، النظام السیاسی فی الاسلام، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1398ق. 45. قرشی، سیدعلیاکبر، قاموس قرآن، ج4، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1371. 46. کلینی، محمدبنیعقوببناسحاق، الکافی، ج8، تحقیق و تصحیح علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1407ق. 47. مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از نگاه قرآن، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1391. 48. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج7و8، تهران: بنگاه نشر و ترجمه کتاب، 1360. 49. معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج1، 2، 3، تهران: امیرکبیر، 1380. 50. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، ج1، 22، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1374. 51. المیدانی، عبدالرحمن حسن حبنکه، معارج التفکر و دقائق التدبر، دمشق، دارالقلم، 1420ق. 52. ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1382. 53. نیازمند، سیدرضا، شرحی بر قرآن به ترتیب نزول آیات، اصفهان: بنی هاشم، 1390. 54. واحدی، علیبناحمد، اسباب نزول القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1411ق. 55. یعقوبی، احمدابنواضح، تاریخ الیعقوبی، ج1، بیروت: دارصادر، بیتا. 56. یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، ج1، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1417ق.