دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

پژوهشی در باب ماهیت حکم حکومتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 طلبه درس خارج حوزه علمیه، کارشناسی ارشد

2 عضو هیأت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

3 دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی

چکیده

با پذیرش نظریه لزوم تشکیل حکومت اسلامی و به تبع آن مبسوط الید بودن حاکم شرع برای صدور حکم حکومتی، باید بررسی کرد که این حکم حاکم به‎عنوان یک حکم اولی شناخته می‎شود و یا حکمی ثانوی است و یا اصولاً حکم سومی در عرض دو حکم دیگر می‎باشد.
ضرورت تحقیق از آن روست که اگر حکم حکومتی را دارای ماهیتی مستقل از احکام اولی و ثانوی بدانیم، در تعیین تکلیف مکلفان نسبت به عمل به آن و مشخص شدن چارچوب وضع حکم حکومتی و گستره اعمال آن مؤثر خواهد بود. همچنین این سؤال مطرح می‎شود که اگر بین حکم حکومتی و دو حکم دیگر اختلافی پیدا شد، کدام‎یک بر دیگری مقدّم می‎شود؟
مقالة حاضر در پژوهشی توصیفی ـ تحلیلی و با روش کتابخانه‎ای در راستای نیل به پاسخی برای این مهم است. نتایج تحقیق نشان می‎دهد حکم حکومتی نه از سنخ احکام اولیه و ثانویه؛ بلکه قسیم آنها و دارای ماهیتی مستقل است. همچنین در هنگام تزاحم بین آنها، از آنجا که در انشای حکم حکومتی عنصر مصلحت نقش بسزایی دارد و چنین حکمی تأمین کننده مصالح جامعه و حفظ نظام می‎باشد، بالضروره تقدم با حکم حکومتی خواهد بود؛ لذا تمامی افراد (اعم از مکلفان و مجتهدان) موظف به پذیرش آن بوده و باید بر طبق آن عمل کنند.

کلیدواژه‌ها


1. ابن اثیر، مبارک‎بن‎محمد؛ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج1، قم: اسماعیلیان، بی‎تا.
2. ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللغة، ج2، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
3. ابن منظور، محمدبن‎مکرم؛ لسان العرب، ج12، بیروت: دارصادر، چ3، 1414ق.
4. الهی خراسانی، علی، «حجیت حکم حکومتی در صورت یقین به مخالفت با واقع»، مجله علوم سیاسی باقرالعلوم، ش49، بهار1389.
5. امام خمینى، سیدروح‎الله، صحیفه امام (مجموعه آثار امام خمینی)، ج8 و20، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1، بی‎تا.
6. ----------------، کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1421ق.
7. انصاری، مرتضى، کتاب المکاسب (المحشّى)، قم: مؤسسه مطبوعاتى دار الکتاب، 1410ق.
8. بحرانى، محمد السند، أسس النظام السیاسی عند الإمامیة، قم: مکتبة فدک، 1426ق.
9. بوطی، محمدسعیدرمضان، ضوابط المصلحة فی الشریعة الإسلامیة، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1422ق.
10. جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه (رهبری در اسلام)، قم: رجاء، 1368.
11. --------------، ولایت فقیه؛ ولایت، فقاهت و عدالت، قم: اسراء، 1381.
12. حائری، سیدکاظم، «سیاست و حکومت (مصاحبه)»، علوم سیاسی، ش1، تابستان77.
13. حرّ عاملى، محمدبن‎حسن، وسائل الشیعة، ج27، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.
14. حکیم، سیدمحسن، حقائق الأصول، بی‎جا: کتابفروشى بصیرتى، 1408ق.
15. خسروپناه، عبدالحسین، گفتمان مصلحت، تهران: انتشارات کانون اندیشه جوان، 1383.
16. راغب اصفهانى، حسین‎بن‎محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق: دارالعلم‏ الدارالشامیة، 1412ق.
17. سبحانى، جعفر، الرسائل الأربع، قم: مؤسسه امام صادق7، 1415ق.
18. سمیعی، اصغر، «جایگاه حقوقی ولایت‌ فقیه و احکام حکومتی»، دانش حسابرسی، ش13، پاییز1383.
19. سیفی مازندرانى، على‎اکبر، دلیل تحریر الوسیلة ـ ولایت الفقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام1، 1428ق.
20. شریعتی، محمدصادق، مجمع تشخیص مصلحت نظام، قم: بوستان کتاب، 1380.
21. شوشترى، سیدمحمدحسن، دیدگاه‌هاى نو در حقوق، تهران: میزان، 1427ق.
22. شهید اول، محمدبن‎مکى، القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشى مفید، بی‎تا.
23. شهید ثانی، زین الدین‎بن‎على؛ تمهید القواعد الأصولیة و العربیة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1416ق.
24. صدر، سیدمحمدباقر، اقتصادنا، قم: دفتر تبلیغات اسلامى ـ شعبه خراسان، 1417ق.
25. -------------، دروس فی علم الأصول، ج2، بی‎جا: دارالمنتظر، 1405ق.
26. طباطبایى، سیدمحمدحسین، المیزان فى تفسیرالقرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چ5، 1417ق.
27. طوسى، محمدبن‎حسن، تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
28. علوى، سیدعادل، القول الرشید فی الاجتهاد و التقلید، قم: انتشارات کتابخانه آیة‎الله مرعشى نجفى، 1421ق.
29. عمید زنجانى، عباسعلى، فقه سیاسى (عمید)، ج2، تهران: امیر کبیر، 1421ق.
30. ----------------، نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد (در نظرخواهی از دانشوران)، نقد و نظر، سال دوم، ش5، 1374.
31. فاضل لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة ـ الحج، بیروت: دارالتعارف، 1418ق.
32. فاضل مقداد، مقدادبن‎عبداللّه؛ نضد القواعد الفقهیة على مذهب الإمامیة، قم: کتابخانه آیة‎الله مرعشى، 1403ق.
33. فخرالمحققین، محمدبن‎حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج1، قم: اسماعیلیان، 1387ق.
34. فیّومى، احمدبن‎محمد، مصباح المنیر، ج2، قم: مؤسسه انتشارات هجرت، 1425ق.
35. قرشى، سیدعلى‎اکبر؛ قاموس قرآن، ج2، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1412ق.
36. کاشف الغطاء، علی‎بن‎محمدرضا، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف اشرف: مطبعۀ الآداب، ۱۳۸۱ق.
37. محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، ج1، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، 1406ق.
38. مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، قم: چاپخانه حکمت، چ2، 1348.
39. مصباح یزدی، محمد‌تقی، در پرتو ولایت، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی1، 1383.
40. مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج2، تهران: نگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
41. مکارم شیرازى، ناصر، استفتائات جدید، قم: انتشارات مدرسه امام علی7، 1427ق.
42. --------------، أنوار الفقاهة ـ کتاب البیع، قم: انتشارات مدرسه امام علی7، 1425ق.
43. --------------، بحوث فقهیة هامة، قم: انتشارات مدرسه امام علی7، 1422ق.
44. --------------، تعزیر و گستره آن، قم: انتشارات مدرسه امام علی7، 1425ق.
45. --------------، الفتاوی الجدیدۀ، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب7، ۱۴۲۷ق.
46. منتظری، حسینعلی، رساله استفتاءات، قم: بی‎نا، 1418ق
47. ------------، مبانى فقهى حکومت اسلامى، قم: مؤسسه کیهان، 1409ق.
48. موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم: مؤسسه النشر الجامعۀ المفید، ۱۴۲۷ق.
49. موسوی خلخالى، سیدمحمدمهدى، حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1422ق.
50. مؤمن قمی، محمد، «تزاحم کارهاى حکومت اسلامى و حقوق اشخاص»، فقه اهل بیت، ش5، 1375.
51. نائینى، میرزا محمدحسین، تنبیه الأمة و تنزیه الملة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1424ق.
52. -----------------، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، ج1، تهران: المکتبة المحمدیة، 1373.
53. نجفى، محمدحسن؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1404ق.
54. واعظی، احمد، ‎حکومت دینی (تاملی در اندیشه سیاسی اسلام)، قم: مرصاد، ۱۳۷۸.
55. هاشمی، سیدحسین، مجمع تشخیص مصلحت نظام، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‎های فرهنگی حوزه، 1381.
56. هاشمى شاهرودی، سیدمحمود و دیگران؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت7، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، 1426ق.