دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری juمدیرمسئول سید ابراهیم رئیسی juسردبیر سید هاشم حسینی بوشهری juدبیر تحریریه محمدعلی لیالی juهیات تحریریه صادق آملی لاریجانی محسن اراکی سیدهاشم حسینی بوشهری عسگر دیرباز سیدابراهیم رئیسی محسن قمی عباس کعبی محمدعلی لیالی " />

تحلیل قاعده فقهی «حرمت ولایت جائر» و مستثنیات آن در فقه شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته حوزه علمیه

2 دانشیار جامعة المصطفی العالمیة

3 استادیار دانشگاه قم

4 دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی

چکیده

مطابق فقه سیاسی تشیع حق حاکمیت بر انسانها از آن خدا و رسول و ائمه معصوم: بوده و در عصر غیبت از طریق مجتهدان جامع الشرائط استمرار می­یابد. این نوع حکومت، حکومت عدل است و در مقابل، کسی که بدون نصب الهی، غاصبانه بر مسند حکومت تکیه بزند، حاکم جائر و حکومت جور است. ورود در مناصب حکومت جور، ضمن تأیید و تقویت آن، باعث پیشبرد اهداف ظالمانه حاکمان جائر، تعطیلی احکام اسلام، تضعیف جبهه حق و در نهایت فاصله­گرفتن از تحقق عدالت در جامعه می­گردد. هدف از این نوشتار تأسیس قاعده فقهی حرمت ولایت جائر است. در این راستا با بررسی و تحلیل مفهوم ولایت جائر و استناد به ادله شرعی و دیدگاه فقها، حرمت کلی آن را اثبات می­کنیم. این قاعده پشتوانه عقلی نیز دارد. به این ترتیب، قاعده چنین می­شود «حرمة ولایة الجائر الا ما خرج بالدلیل»؛ ولایت جائر حرام است، مگر دلیلی بر جواز آن دلالت کند. براساس این قاعده، تعامل با حاکم جائر از محرمات مسلم اسلام است، اما معضلات زندگی شیعیان در حکومت­های جور باعث شده است، مجوزهایی از طرف ائمه: برای افراد صلاحیت­دار در جهت رفع حوایج مردم، امر به معروف و نهی از منکر و در شرایط اکراه، ضرورت و تقیه صادر شود.این مجوزها همان استثنائات قاعده حرمت ولایت جائر است.

کلیدواژه‌ها


 

          1.     قرآن کریم.

          2.     نهج البلاغه.

          3.     ابن حزم، ابو محمد، الفصل فی الملل و الاهواء والنحل، مصر: مطبعة علی محمد صبح و اولاده، 1345ق.

          4.     ابن عربی، احکام القرآن، ج3، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر، 1394ق.

          5.     ابن فارس، احمد بن زکریا، معجم مقائیس اللغة، ج1، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق.

          6.     ابن منظور، لسان العرب، ج2، بیروت: انتشارات احیاء التراث، 1416ق.

          7.     تیمی، معمربن مثنی، مجاز القرآن، بیروت: دارالفکر، چ2، 1390 ق.

          8.     امام خمینی، سید روح الله، المکاسب المحرمه، ج2، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، 1415ق.

          9.     انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب، ج1، قم: مطبوعات دینی، چ2، 1382.

       10.     بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج18، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1369.

       11.     برهان هندی، علاء الدین، کنز العمال فی السنن و الاقوال، ج6، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1985م.

       12.     جوهری، اسماعیل بن حماد، صحاح اللغة، مصحح: احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دارالعلم، 1410ق.

       13.     حاتمی، محمدرضا، مبانی مشروعیت حکومت در اندیشه سیاسی شیعه، تهران: مجد، 1384.

       14.     حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج17، قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.

       15.     حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چ2، 1404ق.

       16.     حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج2، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ2، 1410ق.

       17.     خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم: منشورات مکتبة آیةالله مرعشی نجفی، 1403ق.

       18.     خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، مقرّر: محمدعلی توحیدی، ج1، قم: مؤسسه انصاریان، چ4، 1417ق.

       19.     دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج8، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ29، بی­تا.

       20.     راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ترجمهصفوان عدنان داودی، ج1، بیروت: دارالعلم، 1412ق.   

       21.     راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله، فقه القرآن، ج2، قم: کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، چ2، 1405ق.

       22.     زارعی سبزواری، عباس‎علی، قواعد الفقهیة فی فقه الامامیة، ج1، تهران: مؤسسه نشر اسلامی، 1435ق.

       23.     زمخشری، ابوالقاسم جارالله، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج2، بیروت: دارالکتب العربی، چ3، 1382ق.

       24.     سبحانی، جعفر، الموجز فی اصول الفقه، قم: مؤسسه امام صادق7، چ6، 1422ق.

       25.     سبزواری، محمد باقر، کفایة الاحکام، ج1، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1423ق.

       26.     سمعانی، تفسیر سمعانی، ریاض: دار الوطن، 1418ق.

       27.     سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ج2، قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.

       28.     سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج2، بیروت: دار المعرفة، 1432ق.

       29.     شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم: نشر حر، 1361.

       30.     شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم: کنگره جهانی شیخ مفید، 1413ق.

       31.     صدوق، الخصال،قم:مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، 1403ق.

       32.     طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان،ترجمهسیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج11و12، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ20، 1384.

       33.     طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، ج3، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1421ق.

       34.     ----------------، تفسیر مجمع البیان، ج2و3، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1415ق.

       35.     طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل القرآن، ج12،بیروت:دار الفکر، 1415ق.

       36.     طریحی، مجمع البحرین، ج3، تهران: کتاب فروشی مرتضوی، چ3، 1416ق.

       37.     طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج3، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق.

       38.     ----------------، تهذیب الاحکام، ج6، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چ4، 1365.

       39.     ----------------، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دارالکتب العربی، چ2، 1400ق.

       40.     عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، ج5، تهران: کتابخانه صدوق، 1360.

       41.     علامه حلی، یوسف بن مطهر، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، تهران: مؤسسه چاپ و نشر، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.

       42.     -------------------، تذکرة الفقهاء، ج12، قم: مؤسسه آل البیت:، 1414ق.

       43.     فاضل مقداد السیوری، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج2، تهران: مکتبة الرضویة، 1385ق.

       44.     قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج1، قم: مؤسسه دار الکتاب، چ3، 1404ق.

       45.     محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، ج2، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چ2، 1408ق.

       46.     محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، ج1، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، چ12، 1406ق.

       47.     مصطفوی، سید محمد کاظم، مئة قاعدة فقهیة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چ4، 1421ق.

       48.     ازدی، مقاتل بن سلیمان ابوالحسن، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1423ق.

       49.     مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، ج2، 9و17، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چ27، 1382.

       50.     مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، ج1، قم: مدرسة الامام علی بن ابیطالب، چ5، 1379.

       51.     ملکی میانجی، محمد باقر، بدایع الاحکام فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الوفاء، 1400ق.

       52.     نجاشی، ابوالحسن احمد بن علی، رجال النجاشی، محقق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407ق.

       53.     نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ترجمه عباس قوچانی و علی آخوندی، ج22، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.

       54.     نراقی، مولی احمد، مستند الشیعة فی الاحکام الشریعة، ج14، قم: مؤسسه آل البیت:، 1415ق.

       55.     نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج17، بیروت: مؤسسه آل البیت:، چ2، 1408ق.

       56.     یزدی، محمد، فقه القرآن، ج4، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1415ق.